________________
વિષય - ૧૪
દ્રવ્ય-પચ્ચક્ખાણ વિચાર (તત્ત્વા૦ પૃ. ૨૮૪)
શ્રીજી પ્રકરણમાંના પ્રત્યાખ્યાનાષ્ટકમાં સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ ફરમાવે છે કે –
. द्रव्यतो भावतश्चैव प्रत्याख्यानं द्विधा मतम् । अपेक्षादिकृतं ह्माद्यमतोऽन्यच्चरमं मतम् ॥८- १॥
અર્થ : પચ્ચક્ખાણ એ પ્રકારે કહેવાયું છે : (૧) દ્રવ્યથી અને (૨) ભાવથી. એમાંથી જે પચ્ચક્ખાણ અપેક્ષા-અવિધિ વગેરેવાળું હોય તે દ્રવ્ય પચ્ચક્ખાણ જાણવું અને એ સિવાયનું અન્ય બધું પચ્ચક્ખાણ ભાવ પચ્ચક્ખાણ જાણવું.
આ પછી એ જ અષ્ટકના ચરમશ્લોકમાં ગ્રન્થકાર ફરમાવે છે કે -
जिनोक्तमिति सद्भक्तया ग्रहणे द्रव्यतोऽप्यदः । बाध्यमानं भवेद्भावप्रत्याख्यानस्य कारणम् ॥८-८॥
અર્થ : દ્રવ્યથી સ્વીકારેલું એવું પણ આ પચ્ચક્ખાણ આ શ્રીજિનેશ્વરદેવોએ કહેલું પચ્ચક્રૂખાણ છે' એવી સદ્ભક્તિથી ખાધા પામતું હોય (એનું · દ્રવ્યપણું પ્રતિબંધ પામતું હોય) તો એ ભાવપચ્ચક્ખાણનું કારણ બને છે.
આમાં જે પચ્ચક્ખાણ ભૌતિક અપેક્ષા વગેરેવાળું હોવાના કારણે દ્રવ્ય પચ્ચક્ખાણરૂપ છે, એને પણ (સદ્ભક્તિના પ્રભાવે) ભાવપચ્ચક્ખાણના કારણરૂપે જણાવ્યું છે. તેથી જણાય છે કે એમાં ભૌતિક અપેક્ષા વગેરે હોવા છતાં એ વિષાનુષ્ઠાન ખનતું નથી કે અહિતકર બનતું નથી, પણ ઉપરથી હિતકર જ બને છે. પણ આ વાત તમારા પેટમાં દુઃખે છે; તેથી તમે તેનો તાત્પર્યાર્થ કેવો ફેરવી નાખ્યો છે તે હવે જોઈએ.
ગાથામાં ખાધ્યમાનં’ એવા વર્તમાન કૃદંતનો પ્રયોગ છે, જેનો અર્થ ખાધા (પ્રતિબંધ) પામતું’ એવો થાય, પણ ‘પ્રતિબંધ પામી ચૂકેલું’ એવો ન થાય. એવો અર્થ જણાવવો હોત,તો ગ્રન્થકાર આધિતં’એવા ભૂતકૃદન્તનો
