________________
ચૈત્યવન્દન મહાભાષ્ય
चत्तारि अंगुलाई, पुरओ ऊणाइं जत्थ पच्छिमओ । पायाणं उस्सग्गो, एसा पुण होइ जिणमुद्दा ॥२३९॥ चत्वारोऽङ्गलाः पुरत ऊना यत्र पश्चिमतः । पादयोरुत्सर्ग एषा पुनर्भवति जिनमुद्रा ।।२३९।।
व्याख्या-चत्वारीति संख्या । अङ्गुलानि प्रतीतानि । तानि च स्वकीयान्येव। पुरतोऽग्रतः । तथा ऊनानि किंचिदूनानि अङ्गलान्येव । यत्र यस्यां मुद्रायां । पश्चिमतः पश्चिमभागे । पादयोश्चरणयोः, उत्सर्गः परस्परपरित्यागः संसर्गाभावो- ऽन्तरमित्यर्थः। एषाऽसौ । पुनःशब्दो योगमुद्रापेक्षया जिनमुद्राया वैलक्षण्यप्रतिपादनार्थः । भवति संपद्यते । जिनानामर्हतां कृतकायोत्सर्गाणां सत्का, जिना वा विघ्नजेत्री मुद्राऽङ्गन्यासविशेषो . जिनमुद्रा । इति गाथार्थः (पञ्चाशक-३-२०)
બે પગ વચ્ચે આગળના ભાગમાં ચાર આંગળ જેટલું અને પાછળના (= પાનીના) ભાગમાં ચાર આંગળથી કંઈક ઓછું અંતર રાખવાથી જિનમુદ્રા થાય છે. જિન એટલે અરિહંત. કાઉસ્સગ્નમાં રહેલા જિનની મુદ્રા તે જિનમુદ્રા. અથવા જિન એટલે જિતનાર. મુદ્રા એટલે શરીરના અંગોની વિશિષ્ટ રચના. વિદ્ગોને જિતનારી મુદ્રા તે જિનમુદ્રા. ગાથામાં રહેલો પુનઃશબ્દ યોગમુદ્રાની અપેક્ષાએ જિનમુદ્રા જુદા પ્રકારની છે એ જણાવવા માટે છે. (૨૩૯)
मुत्तासुत्ती मुद्दा, समा जहिँ दो वि गब्भिया हत्था। ते पुण णिडालदेसे, लग्गा अन्ने अलग्ग त्ति ॥२४०॥ मुक्ताशुक्तिर्मुद्रा समौ यत्र द्वावपि गर्भितौ हस्तौ । तौ पुनर्ललाटदेशे लग्नावन्येऽलग्नाविति ।।२४०।।
व्याख्या-मुक्ताशुक्तिरिव मुक्ताशुक्तिः । मुद्रा प्रतीता । इह स्थाने सा भवतीति वाक्यशेषो दृश्यः । समौ नान्योन्यान्तरितालितया विषमौ। यस्यां मुद्रायां। भवतः । ततः गर्भितावुनतमध्यौ न तु नीरन्ध्रौ । हस्तौ पाणी । इहैव लक्षणशेषमाह- तो मुक्ताशुक्तिविधायकौ हस्तौ । पुनःशब्दो लक्षणान्तरत्वद्योतनार्थः । ललाटदेशे भाललक्षणे शरीरभागे । लग्नौ संबद्धौ कार्यों । अन्ये त्वपरे पुनराचार्याः । अलग्नावसंबद्धौ
१०८