________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-અગિયારમો પ્રકાશ ૧૦૪
માહાભ્યસ્તવ
, ચતુરાઇ લોકોત્તર હોય છે.
તેવા પ્રકારના શત્રુઓનો વિનાશ ન કરવાનો હોય એથી જેમના કષાયોનો ઉદય ન થયો હોય તેમને સમતાની તૃપ્તિ સુલભ જ છે. આથી અહીં “પરીષહની શ્રેણિનો વિનાશ કરતાં કરતાં” એમ કહ્યું. પરીષહશ્રેણિનો વિનાશ કરતાં કરતાં પણ કષાયોનો ઉદય ન થાય એ કઠીન છે. પણ ભગવાને તો પરીષહશ્રેણિનો વિનાશ કરતાં કરતાં પણ કષાયોનો ઉદય ન થવા દીધો, અને તેથી ભગવાન સમતારૂપી અમૃતની તૃપ્તિને પામ્યા.
જે બીજાને હણી નાખે અને ફેંકી દે તેનામાં સમતાની તૃપ્તિ કેવી રીતે હોય? પણ ભગવાનને તો પરીષહો અને ઉપસર્ગોના વિજયથી જ તેના ફલસ્વરૂપ સમતા રૂપી અમૃતની તૃપ્તિ થઇ. તેથી મોટાઓની ચતુરાઇ લોકોત્તર હોય છે. ખરેખર ! આ ઘણી જ ચતુરાઇ ( ચાલાકી) છે કે શત્રુઓનો સંહાર કરવા છતાં “આ ક્રૂર છે' એવા પોતાના લોકાપવાદનું રક્ષણ કરાય છે. આથી પરીષહઉપસર્ગ સમૂહના વિજયમાં પણ સમતાને પામેલા સ્વામીની ચતુરાઈ સ્થાને છે.
પરીષહ - સંપૂર્ણપણે એટલે કે મન-વચન-કાયાની શુદ્ધિથી મુમુક્ષુઓ વડે સહન કરાય તે પરીષહ. આવા પરીષો સુધા વગેરે બાવીસ છે. પરીષહોનો વિનાશ કરવો એટલે સર્વોત્કૃષ્ટ સહનશક્તિથી પરીષહના ઉદયને નિષ્ફળ કરવો, અર્થાત્ પરીષહોને સમતાપૂર્વક સહન કરવા.
ઉપસર્ગ - કાયર જીવોના અંતઃકરણને સન્માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરી દે તે ઉપસર્ગ. એ ઉપસર્ગોના અનુકૂલ અને પ્રતિકૂલ એમ બે પ્રકાર છે. ઉપસર્ગો દેવો, મનુષ્યો અને તિર્યંચો વગેરેથી થાય છે. ઉપસર્ગો દુ:ખ વિશેષ છે, અર્થાત્ દુઃખના જ પ્રકારો છે. (૧)
તથા अरक्तो भुक्तवान् मुक्ति-मद्विष्टो हतवान् द्विषः ।
अहो महात्मनां कोऽपि, महिमा लोकदुर्लभः ॥२॥ ૨) અન્વય સહિત શબ્દાર્થ –
