Page Text
________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ૨) પ્રાણાયામ :- પ્રાણાયામ એ અષ્ટાંગ યોગમાંનું ચોથું યોગાંગ છે. દ્રવ્યપ્રાણાયામમાં અશુદ્ધ હવાને બહાર કાઢવાની હોય છે તેને રેચક કહેવાય છે અને શુદ્ધ હવા અંદર લેવાની હોય છે તેને પૂરક કહેવાય છે. દીપ્રાદષ્ટિમાં ભાવપ્રાણાયામ હોય છે. તેમાં ચિત્તમાં રહેલા અશુભભાવોનું રેચન કરીને જીવ શુભભાવોનું પૂરણ કરે છે. અશુભભાવો ચિત્તને સ્પર્શી ન જાય તેના માટે જીવ સતત જાગ્રત હોય છે. આટલી જાગૃતિ હોવા છતાં નિકાચિતકર્મના ઉદયથી કદાચ અશુભભાવો સ્પર્શી જાય તો પણ તેમાં રુચિ કે ઉપાદેયબુદ્ધિ અનાભોગથી પણ ન થઈ જાય તેની ખાસ કાળજી રાખવાની હોય છે. નહિતર ઉત્થાનદોષ પ્રવેશી જાય છે. આ ભાવપ્રાણાયામથી અનોખું બળ પ્રગટે છે, તેનું ઓજસ વધે છે.
તત્ત્વશ્રવણ:- બલાદષ્ટિમાં જે તત્ત્વશુશ્રષાનો ગુણ હતો તેમાંથી ફલિત થયેલો તત્ત્વશ્રવણ નામનો ગુણ અહીં પ્રગટે છે. આ દૃષ્ટિવાળા જીવો જ તત્ત્વનું શ્રવણ કરે છે. આની આગળની દૃષ્ટિવાળા તત્ત્વનું શ્રવણ કરતા નહોતા એમ સમજવાનું નથી. તેઓ પણ શ્રવણ કરતા હોય છે છતાં શ્રવણ દ્વારા જે બોધ મેળવવાનો હોય છે તે તેઓ મેળવી શકતા નથી; માટે શ્રવણને શ્રવણ તરીકે ગણવામાં આવ્યું નથી. આ દૃષ્ટિમાં ભાવપ્રાણાયામ અને ઉત્થાનદોષનો અભાવ હોવાથી ચિત્તમાં એવી તો પ્રશાંતવાહિતા આવી છે કે હવે તેને તત્ત્વનું શ્રવણ એ હૃદયસ્પર્શી બને છે, મર્મગ્રાહી બને છે. છતાં સમિતિ-ગુપ્તિ આદિમાં હેય-ઉપાદેયનો સૂક્ષ્મબોધ જેવો પાંચમી દૃષ્ટિમાં હોય છે તેવો નિપુણ સૂક્ષ્મબોધ આ દૃષ્ટિમાં હોતો નથી.
તત્ત્વશ્રવણ દ્વારા તેને એવો દઢ નિશ્ચય થઇ ગયો હોય છે કે પુદગલમાં સુખ આપવાની તાકાત નથી જ. ધર્મથી જ સુખ મળે છે. આ સંકલ્પબળથી તેને ધર્મમાં જ એકાંતે ઉપાદેયબુદ્ધિ હોય છે.તેથી પોતાના જીવનમાં ધર્મને પ્રાણ કરતાં પણ અધિક કીમતી માનતો હોય છે. અવસરે ધર્મને ખાતર પ્રાણોનો ભોગ આપે છે પણ પ્રાણને બચાવવા માટે કદી ધર્મનો ભોગ નથી આપતો. મૃત્યુને તે સારી રીતે મૂલવે છે. તે વિચારે છે કે ધર્મ જ એક સાચો મિત્ર છે, જે મૃત્યુ બાદ પણ જીવની સાથે પરલોકમાં જાય છે. તે સિવાયનું સ્વજન, ધન-સંપત્તિ બધુ જ શરીરની સાથે જ નાશ પામે છે, પણ પરલોકમાં સાથે જતું નથી. આમ વિચારીને ધર્મની રક્ષા ખાતર ઝઝૂમે છે.
અહીં પ૮મી ગાથાની ટીકામાં “ઉત્સર્ગ પ્રવૃત્મા’ શબ્દનો એ અર્થ છે કે દઢ શ્રદ્ધાના કારણે ધર્મની રક્ષા માટે પ્રાણ આપતો હોવા છતાં તેનું આખું જીવન ધર્મમય જ હોય એવું નથી. ધર્મની રક્ષા સિવાયના કાળમાં પ્રમાદથી કે નિકાચિતકર્મના ઉદયથી તે વિષયમાં
| SR No. | 005870 |
| Book Title | Yogdrushti Samucchay |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yughbhushanvijay |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 160 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |