________________
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
અન્યમુદ્ દોષ :- પાંચમી દૃષ્ટિ સુધી દર્શનમોહનીયના દોષનું નિરાકરણ થયું. ખેદ, ઉદ્વેગ વગેરે દોષો દર્શનમોહનીયના કારણે ઉદ્ભવે છે. હવે આ છઠ્ઠી દૃષ્ટિથી માંડીને ચારિત્રમોહનીયજન્ય દોષોનું નિરાકરણ શરુ થાય છે.
૧૦૦
અન્યમુદ્ એટલે યોગમાર્ગ (મોક્ષમાર્ગ) કે તત્ત્વમાર્ગને છોડીને સંસારની કોઇ પણ પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિમાં રતિ આવવી તે. અર્થાત્ વિભાવમાં રતિ આવવી તે અન્યમુદ્ કહેવાય છે. છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં અન્યમુદ્ દોષ નથી હોતો. આ જીવો સંસારમાં જલકમલવત્ રહે છે. વિષયોના સંપર્કમાં પણ તેમનું ચિત્ત વૈરાગ્યવાળું જ હોય છે. સૂક્ષ્મ પણ અન્યમુદ્ હોય ત્યાં સુધી છઠ્ઠી દૃષ્ટિ સંભવતી નથી.
પુદ્ગલમાં આસક્તિ બે પ્રકારની હોય છે. (૧)રુચિરૂપ આસંક્તિ :- આ આસક્તિ દર્શનમોહનીયના ઉદયથી થાય છે. તે મિથ્યાદષ્ટિ જીવોમાં હોય છે. પાંચમી દૃષ્ટિવાળા જીવોને નથી હોતી. (૨) રતિરૂપ આસક્તિ :-'આ આસક્તિ ચારિત્રમોહનીયના ઉદયથી હોય છે. પાંચમી દષ્ટિવાળા જીવોને વિવેક હોવાથી ભોગમાં રુચિ નથી હોતી. તેઓ કદી તેને સારા માનતા નથી; પણ તેમાં તેમને રિત હોય છે. એટલે તેના ઉપભોગમાં તેમને મોહનીયજન્ય આનંદ વગેરે હોય છે; કારણકે તેમનામાં હજી અપ્રશસ્ત કષાય પડેલા છે.
છઠ્ઠી દૃષ્ટિવાળા જીવોને પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિમાં રુચિરૂપ કે રતિરૂપ બંને પ્રકારની આસક્તિનો અભાવ હોય છે. એકાંતે પ્રશસ્ત કષાયયુક્ત વિવેકનો પરિણામ હોવાથી પુદ્ગલની કોઇ જ અસર તેમના મન ઉપર હોતી નથી. અહીં રતિ નથી હોતી એમ કહેવા પાછળ મોહનીયના ઘરની રતિ નથી હોતી એવો આશય સમજવાનો છે. બાકી શાતાવેદનીયજન્ય રતિ તો તેમને પણ હોય છે. દા.ત. તૃષા લાગી હોય ત્યારે ઠંડું શીતળ પાણી પીતાં તેમના શરીરને શાતા ઊપજે જ છે. પણ તેમાં આ જીવો મોહ-રાગ-દ્વેષ નથી કરતા. તેવી જ રીતે ઇન્દ્રિયના વિષયો મળતાં તેમની ઇન્દ્રિયોને પણ શાતા તો ઊપજે છે પણ તેમાં તે મોહ નથી કરતા.
અન્યમુદ્ શબ્દથી હાસ્ય, રતિ-અરતિ, ભય, શોક, દુર્ગંછા એ હાસ્યષટ્કરૂપ બધા જ રાગ-દ્વેષનો અભાવ સમજવાનો છે. આમાંથી એક પણ અશુભ પરિણામ તેમને હોતો નથી. મનને જરા સુખાસિકા થવી, તૃપ્તિ થવી તે રતિ કહેવાય છે. સારા વિષયો જોઇને મનને વિસ્મય થવો તે હર્ષ કહેવાય છે. માનસિક સુખાસિકારૂપ રતિમાં વિષયોનો સંપર્ક નથી જોઇતો. વિસ્મયરૂપ હર્ષમાં વિષયોનો સંપર્ક જોઇએ છે. આ દૃષ્ટિવાળા જીવોને મરણાન્ત કષ્ટ આવે તો પણ ભય નથી થતો. તેઓ સદા નિર્ભય હોય છે. એમ