________________
વ્યવસ્થા એવી છે.કે જો ભોગવ્યા વગર એકે કર્મ ખપે નહિ તો જીવનો મોક્ષ થાય જ નહિ. કેમ
કે તમે જેટલાં કર્મો ભોગવીને ખપાવો છો ત્યારે તે ભોગવતાં બીજાં નવાં કર્મો બાંધો છો; માટે સાઇકલ તો ચાલુ જ રહેવાની, જેથી જીવનો કદી મોક્ષ થાય જ નહિ. પરંતુ તેવું નથી. આપણો કર્મવાદ કહે છે કે અનિકાચિત કર્મોને તમે પુરુષાર્થ દ્વારા ભોગવ્યા વગર પણ ખેરવી શકો છો, હઠાવી શકો છો, રૂપાંતર પણ કરી શકો છો; પુરુષાર્થ દ્વારા તેમાં બધાં જ પરિવર્તન શક્ય છે. પરંતુ નિકાચિત કર્મો માટે કહે છે કે આ નિકાચિત કર્મોમાં તમે ક્ષપકશ્રેણી માંડ્યા પહેલાં પુરુષાર્થ દ્વારા કોઈ પણ રીતે પરિવર્તન લાવી શકતા નથી. જો તે કર્મો ક્ષપકશ્રેણી માંડ્યા પહેલાં ઉદયમાં આવી જાય તો ભોગવે જ છૂટકો છે. ફક્ત ક્ષપકશ્રેણી કાળમાં જ નિકાચિત કર્મો ભોગવ્યા વિના ખપે છે. માટે પછી પ્રભુ મહાવીર હોય તો પણ તેમને નિકાચિત કર્મો જો ક્ષપકશ્રેણી માંડે તે પહેલાં ઉદયમાં આવે તો ભોગવવાં જ પડે. પ્રભુ મહાવીરના જીવનમાં આ જ બન્યું છે. તમે ભલે દુનિયાના પેલા છેડે હો તો પણ કર્મ હિસાબ લે છે, પછી ગમે તેવો સત્તાધીશ, રાજા, મહારાજા કે તીર્થંકરનો જીવ હોય; પણ જો ક્ષપકશ્રેણી પહેલાં નિકાચિત કર્મ ઉદયમાં આવે તો ભોગવવું જ પડે; તે તો આના પાઈનો હિસાબ લે છે.
સભા ઃ- પણ કેવળજ્ઞાન પછી ભોગવ્યું તેનું શું ?
સાહેબજી :- તે અચ્છેરું કહેવાય. વળી એમાં તો અઘાતી કર્મના ઉદયની વાત છે.
સભા ઃ- અત્યારે ક્ષપકશ્રેણી આવે ખરી ?
સાહેબજી :- અત્યારે ક્ષપકશ્રેણી આવવાનો સવાલ જ નથી. અત્યારે તમારું કર્મ અનિકાચિત હોય તો તમે ફેરફાર કરી શકો છો, નહિતર અસ્થિમજ્જાવત્ જડાયેલું રહેશે. તેથી કર્મનાં ફળ ભોગવવાં જ પડે તેવો એકાન્તે નિયમ નથી.
કર્મવાદની વ્યવસ્થામાં એકાન્તવાદ નહિ પણ અનેકાન્તવાદ છે. કર્મની વ્યવસ્થા જો એકાન્તે સ્વીકારીએ તો, ધર્મ કરવાની જરૂર ખરી ? સત્કર્મનું ફળ ન હોય તો સત્કર્મ ક૨વાની જરૂર ખરી ? સદ્ગુણો તથા દુરાચાર વગેરેનાં ફળો છે, માટે જ સદ્ગુણો કેળવવા જેવા છે અને દુરાચારો છોડવા જેવા છે.
જેમ આત્મા પાયામાં છે, તેમ કર્મ પણ પાયામાં છે, માટે કર્મવાદનો સ્વીકાર અનિવાર્ય છે; પણ કર્મવાદ એકાન્તે સ્વીકારાય નહિ. માટે કર્મનો કાયદો અટલ જ છે તેમ બોલાય નહિ. હા, નિકાચિત કર્મની અપેક્ષાએ કહો તો સાચું, પણ અનિકાચિત કર્મની અપેક્ષાએ બોલો તો વિધાન ખોટું ઠરશે. (૧) કર્મનાં ફળ અનિવાર્યપણે ચાખવાં જ પડે, તે વિધાન નિકાચિત કર્મ
*****
અનેકાંતવાદ
93