________________
આત્માઓ તો સ્વરૂપમાં રહીને પણ સ્વભાવને સેવે છે જ્યારે પરતત્ત્વ કેવળ સ્વરૂપમાં સ્થિત છે. તેથી બધા નિર્મળ આત્માઓમાં પણ પરતત્ત્વ સર્વોપરી રાજા છે માટે હંસરાજ છે.
વળી અરિહંત પરમાત્મા કેવા છે ? હંસરાજ છે. જે ગુણો હંસના કહ્યા છે તે ઉત્તમ હંસના છે. સામાન્ય હંસોમાં સામાન્ય ગુણો છે જેમકે તેઓ મોતીનો જ ચારો ચરે એમ નહિ, માનસરોવરમાં જ રહે એમ નહિ, થોડો ફેરફાર પણ થાય. તેમ સામાન્ય હંસ જેવા ગુણવાળા જે આત્માઓ છે જેઓ સંપૂર્ણ કર્મના ક્ષયથી નિર્મળ થયા નથી અને નિત્ય સ્વભાવમાં જ સ્થિર થયા નથી તેઓને વિશે પરમાત્મા હંસરાજ છે કારણ કે સંપૂર્ણ નિર્મળ એવા સ્વભાવમાં જ તે સ્થિર હોવાથી તથા તેમાં જ રમણ કરનાર હોવાથી નિર્મળ આત્માઓમાં પણ અરિહંત પરમાત્મા સર્વોપરી હંસરાજ છે.
મહામત્સ્યાય – વળી પરતત્ત્વ કેવું છે ? મહાસત્વ છે. પરતત્ત્વ મહાસત્તા સ્વરૂપ છે. પરતત્ત્વ તે આત્માનો સામાન્ય ધર્મ છે. એ મહા સામાન્ય પરતત્ત્વનું છે કેમકે પરતત્ત્વથી આગળ કોઈ સામાન્ય ધર્મ ઘટતો નથી. ‘એગે આયા' આ સૂત્રમાં બધા આત્માનો સમાવેશ થઈ જાય એવી જાતિરૂપ સામાન્ય જે સર્વમાં છે તે ધર્મની મુખ્યતાથી આત્માનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. આત્મા ચૈતન્યથી એક છે. પરતત્ત્વ એ ગુણ પર્યાયની ગૌણતાથી કેવળ દ્રવ્યવિચારણામાં મહાસામાન્ય છે કેમકે તે સામાન્યનું બીજું કોઈ સામાન્ય નથી. જીવ બે પ્રકારે ત્રસ-સ્થાવર. ત્રસ ચાર પ્રકારે સ્થાવર પાંચ પ્રકારે. આમાં પ્રકાર છે તે વિશેષ છે પરંતુ પછી પછીના વિશેષથી પૂર્વ પૂર્વના વિશેષો સામાન્ય થાય છે પરંતુ ત્રસ-સ્થાવર વિશેષનો પૂર્વે વિશેષ નથી. ચૈતન્યથી આત્મા એક પ્રકારે છે તે એક વિશેષ ન કહેવાય પણ સામાન્ય છે. ચૈતન્યરૂપ સામાન્ય છે તેનું મહાસામાન્ય પરતત્ત્વ હોવાથી તે મહાસત્તા અથવા મહાસત્ત્વ છે.
શક્રાવ
૪૭
