________________
જે જગતના સ્વરૂપને સમજાવ્યું છે તે સંપૂર્ણ છે પરંતુ તે અપૂર્ણ છે. જ્યારે જગતનું યથાર્થ સ્વરૂપ જેમણે જાણ્યું છે એવા બુદ્ધ તો એક અરિહંત પરમાત્મા જ છે માટે તે સુગત છે.
તથાળતાય – વળી પરતત્ત્વ કેવું છે ? તથાગત છે. પરતત્ત્વ તથા પ્રકારે રહેલું છે એટલે જે પ્રકારે તે છે તે પ્રકારે સદા રહેલું છે અર્થાત્ જે તથાતા છે તે પરતત્ત્વમાં જ ઘટે છે કેમકે સત્ય સ્વરૂપે તો તે જ તથાતા છે. જે તેની ધ્રુવસત્તા છે તે જ તથાતા છે તે અવિચલિત છે માટે તથાતાથી યુક્ત છે. તથારૂપે રહેલું આ એક પરતત્ત્વ જ છે.
અરિહંત પરમાત્મા કેવા છે ? તથાગત છે. કેટલાક તથાતાને બનાવનારને પરમાત્મા માને છે. તથાતા એટલે તેવા પ્રકારપણું. જેવું આત્મસ્વરૂપ છે તેવા પ્રકારનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયું તે તથાતા - મુક્તિ. તે તથાતાને જે જાણે છે તે તથાગત છે. પરમાત્મા તથાગત છે. યથાર્થ તથાગત અરિહંત પરમાત્મા છે. જેમણે આત્માનું મુક્ત સ્વરૂપ તથાપ્રકારે જાણ્યું છે. જેવું છે તેવું જ યથાર્થ અને સંપૂર્ણ સ્વરૂપ તો એક તીર્થંકર ભગવાન જ કેવળજ્ઞાન દ્વારા જાણી શકે છે માટે તથાગત તો અરિહંત પરમાત્મા છે.
.
મહાહવાય – વળી પરતત્ત્વ કેવું છે ? મહાહંસ છે, કારણકે તે નિષ્ક્રિય હોવાથી કેવળ સ્વરૂપે સ્થિત છે. સ્વભાવને પણ સ્પર્શતો નથી (પરતત્ત્વની એવી અવસ્થા જોવાની છે.) આ પરતત્ત્વ તો મહાયંસ છે કારણ કે ઉજ્વલ વર્ણ હંસનો છે જ્યારે પરતત્ત્વ તો કર્મમળથી અલિપ્ત હોવાર્થી શુદ્ધ સ્ફટિક જેવું જ છે પરંતુ તે સ્વભાવ (જ્ઞાનાદિ ગુણોના ભોગવટાથી પણ દૂર રહેલું છે. નિષ્ક્રિયરૂપે જોતાં એનું દર્શન થાય છે.) માટે કેવળ સ્વચ્છ સ્વ-રૂપ ધારણ કરતું પરતત્ત્વ છે માટે મહાકંસ છે. વળી જેમ હંસ મોતીનો જ ચારો કરે છે તેમ પરતત્ત્વ પરભાવરૂપ પદાર્થમાં જ્યાં ત્યાં તો મુખ નાંખતું નથી પણ સ્વભાવ પ્રત્યે
શકાવ
૪૫