________________
શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીજી
વસ્તુના વિશેષધર્મને ગ્રહણ કરનાર જાણનપણું એ ભેદગ્રાહક, સાકાર જ્ઞાનોપયોગ છે.
છદ્મસ્થને પ્રથમ દર્શનોપયોગ હોય છે અને પછી જ્ઞાનોપયોગ હોય છે, કેવળીભગવંતને જ્ઞાનની ઉપયોગવંતતા હોવાથી એમને સીધો જ્ઞાનોપયોગ હોય છે, જે વિશેષ છે અને તેમાં દર્શનોપયોગ સામાન્ય હોઈ, સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. કૈવલ્યાવસ્થામાં દર્શન જ્ઞાનની દુભેદતા (દ્વિવિધતા) નથી હોતી, પણ અભેદતા હોય છે કેમકે પૂર્ણતા છે. આવો મત શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજીનો છે. છતાં જુદા જણાવવા હોય તો કહી શકાય કે વસ્તુના સામાન્યધર્મની જે જાણકારી છે તે દર્શનોપયોગ છે અને વસ્તુના વિશેષધર્મની જે જાણકારી છે, તે જ્ઞાનોપયોગ છે, જે કેવળીને ઉભય-યુગપત્ છે. અર્થાત્ અસંખ્યાત પ્રદેશરૂપે દ્રવ્યનું જાણપણું એ દર્શનોપયોગ છે જ્યારે દ્રવ્ય અંતર્ગત દ્રવ્યનો ભાવ એટલે કે ગુણપર્યાયનું જાણપણું એ જ્ઞાનોપયોગ છે પરંતુ ઉભય યુગપ ્ છે.
કર્તા શુદ્ધસ્વભાવનો, નય શુદ્ધે કહીએ; કર્તા પરપરિણામનો, બેઉ કિરિયા ગ્રહીએ.
432
ગા.૩૬ સવાસો ગાથા સ્ત. મહામહોપાધ્યાયજી
આવી ઉભયપ્રકારની ચેતનાથી ચેતન વસ્તુને ઓળખવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. અર્થાત્ વસ્તુની જાણકારી મેળવે છે.
દેખવું–જોવું અને જાણવું અથવા દેખાવું અને જણાવું એ જીવનો દર્શનગુણ અને જ્ઞાનગુણ છે. જીવ જ્યાં સુધી એના દર્શન-જ્ઞાનગુણને એ જોવા જાણવાના ગુણકાર્ય સુધી સીમિત રાખે છે ત્યાં સુધી જ્ઞાન, જ્ઞાનમાં રહે છે. પરંતુ જેવું જ્ઞાન, વસ્તુ એટલે કે જ્ઞેયની સાથે જોડાણ કરે છે, તેવું તે ગ્રહણ, ભાવમાં આવીને તેનો વ્યાપાર-વ્યવહાર કરવા માંડે છે.
ઉપાદાનકર્તા સ્વયંની પર્યાય છે જ્યારે નિમિત્તેર્તા પૂર્વકર્મના ઉદયથી મળતાં આલંબનો છે.
