________________
433
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
વ્યાપારમાં નફો-નુકસાન લાભ-ગેરલાભ જોવાતા હોય છે. આમ થવાથી જ્ઞાન જ્ઞાનમય ન રહેતાં શેયમય બને છે એટલે કે જોયાકાર થાય છે. જે જ્ઞાન, જ્ઞાનમાં જ રહી જ્ઞાનસુખ-આત્મસુખ માણનારું હોવું જોઇએ, તે, વસ્તુ-શેયના ગ્રહણ વ્યાપારમાં પડી શૈયાકાર થવાથી, સુખી ન રહેતાં દુઃખી થાય છે. દુઃખનું કારણ એ છે કે શેય એ ને એ રહેતું નથી અને એવું ને એવું રહેતું નથી. ક્યાં તો શેયપદાર્થ એટલે કે વસ્તુ બદલાય છે અને ક્યાં તો વસ્તુ એની એ જ હોવા છતાં એનું રૂપ બદલાય છે. જ્ઞાનસ્વરૂપી આત્મા એનો એ જ રહે છે અને એવો ને એવો જ રહે છે. એ સ્થિરતા અને સમરૂપતાનું-પ્રશાંતતાનું સુખ છે. માટે જ્ઞાનવિશેષમાંથી જ્ઞાન સામાન્યમાં આવવાનું છે, જેથી શેય, જ્ઞાનમાં ડૂબે અને જ્ઞાન, જ્ઞાનમાં ડૂબી જ્ઞાનાનંદ આસ્વાદે. .
. જ્ઞાન, જ્ઞાનમાં રહે અને શેય જ્ઞાનમાં ઝળકે-જ્ઞાનપ્રકાશમાં ઝળકે એમાં જ્ઞાનની અખંડિતતા છે અને તે જ્ઞાનની મહત્તા છે. પણ જો જ્ઞાન, જ્ઞાનથી છૂટું પડી, શેયની સાથે જોડાણ કરી, જોયાકાર બનવા જાય, તો તેમાં જ્ઞાનની ખંડિતતા છે, જે જ્ઞાનની લઘુતા છે.
યોગીરાજજીએ સ્તવનની પ્રથમ ગાથામાં ત્રણ પ્રકારના ચેતન બતાવ્યા. ૧) નિરાકાર, અશરીરી, સિદ્ધપરમાત્માઓ જે પૂર્ણકામ એટલે કે અકામ છે. ૨) સાકાર, સશરીરી, તીર્થંકરભગવંત, અરિહંત પરમાત્મા અને કેવળીભગવંતો જે નિષ્કામી છે અને ૩) સાકાર, સશરીરી સંસારી જીવો જે કામી છે.
આ ત્રણ પ્રકારના ચેતનની ચેતનતા જે જ્ઞાયકતા છે તેની કાર્યાન્વિતતા બે પ્રકારની છે નિરાકાર દર્શનોપયોગ અને સાકાર જ્ઞાનોપયોગ, તેની વિચારણા બીજી ગાથામાં કરી. નીચે આપેલા કોઠા-chart થી ત્રણ પ્રકારના ચેતન અને બે પ્રકારની ચેતનાનો સુસ્પષ્ટ તુલનાત્મક ખ્યાલ મેળવી શકાશે.
જ્ઞાની નિશ્ચય-વ્યવહાર ઉભયને જાણે છે, માને છે અને આદરે છે. અજ્ઞાની એકેયને જાણતો નથી અને
માનતો નથી. કદાય આદતો દેખાતો હોય તો તે ગતાનુગતિક હોય છે.
