________________
841 હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
ધારણા-ધ્યાન-સમાધિની ત્રિપુટી છે. એમાંથી કેન્દ્રવર્તી ધ્યાન લઈએ એટલે પૂર્વવર્તી ધારણા અને ઉત્તરવર્તી સમાધિ આવી જાય છે.
ઉપરની કડીમા એ બતાવ્યું છે કે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયથી પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન શીવ્ર મોક્ષ આપવા સમર્થ છે. યોગના અંગો, તો સાધનો છે. સાધકે સાધનોમાં એટલી હદે જકડાઈ ન જવું જોઈએ કે જેથી સાધ્ય છુટી જાય અને સાધનમાં સાધ્યનો ભ્રમ થઈ જાય. પ્રસ્તુત કડીમાં યોગમાયા' શબ્દ વાપરે છે. સંસારમાં તો મોહમાયા હોય, તે બને પણ આશ્ચર્યની વાત તો, એ છે કે યોગમાર્ગમાં પણ સાધનો પરની ખોટી પકડ તે “યોગમાયા છે. નૈશ્ચયિક દૃષ્ટિથી તો આ વાત સ્પષ્ટ જ છે કે જે સાધન સાધ્ય તરફ ન લઈ જાય તે સાધન, એ સાધન નથી. પણ સાધનનો આભાસ છે, યોગમાયા છે. સમાધિ શતકમાં પણ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે આવો અષ્ટાંગ યોગનો પરિચય આપ્યો છે કે –
“ઉદાસીનતા પરિનયન, જ્ઞાન-ધ્યાન રંગરોલ અષ્ટ અંગ મુનિ યોગકો, એહિ અમૃત નીચોલ.”
અષ્ટાંગ યોગનો નીચોડ આ છે કે સાધકે પુદ્ગલથી ઉપર ઉઠી જવાનું છે. પુદ્ગલના રૂપાદિમાં ડૂબવાનું તો નથી જ, પણ તેની સપાટી ઉપર પણ રહેવાનું નથી. તેનાથી તદ્દન ઉદાસીન થઈ જવાનું છે અને જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં સતત ડૂબકી મારતા રહી આત્માના આનંદરસના ઘૂંટને પીવાના છે. આ જ સાધકની સાધના છે, જે આત્માને મોક્ષ આપે છે. આત્મામાંથી પરમાત્મા બનાવે છે. આ વિષયમાં ભગવદ્ ગીતા કહે છે કે
यो ध्रुवाणि परित्यज्य, अध्रुवम् परिसेवते। ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति, अध्रुवम् नष्टमेव च ।।
મનની માંગ એ સંસાર છે.
