________________
839
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
કરી આવ્યા, તે બધામાં ક્યાંય આત્મ તત્ત્વ હાથમાં આવે તેમ નથી. આ બધા બુદ્ધિના આટા-પાટા છે, જે ખેલવા જેવા નથી. એકાંત દર્શનની આત્માના વિષયમાં જે એકાન્ત માન્યતા છે, તે બધી વાગ્-જાળ છે. બુદ્ધિ તત્ત્વથી ત્રણે કાળમાં સંસાર સાગર તરી શકાતો નથી. હૃદયના નિર્મળ ભાવોથી તરી શકાય છે. બુદ્ધિમાં સાધુની જેમ શેતાનનો પણ વાસ હોય છે, એમ સમજી બુદ્ધિનો વિશ્વાસ કરવા જેવો નથી. બુદ્ધિનો સાગરિત અહંકાર છે, જે બુદ્ધિ ઉપર જ જીવે છે અને બુદ્ધિની સાથે ને સાથે રહે છે. બુદ્ધિ દ્વારા માત્ર આત્માની યથાર્થ ઓળખ મેળવી લેવાની છે. પછી નિર્મળભાવો વડે બુદ્ધિનું પ્રક્ષામાં રૂપાંતર કરી દેવાનું છે. જેમ જેમ બુદ્ધિ નિર્મળ બને છે, ગુણગ્રાહી બને છે તેમ તેમ ભેદભાવ ઘટતો જાય છે અને બધા જ પોતાના લાગે છે. અભેદભાવ એ પ્રજ્ઞાનું સૂચક છે. ભેદ ભાવ બુદ્ધિનું સૂચક છે. જીવોની સાથે નિઃસ્વાર્થ ભાવે પોતાપણું લાગે એ પ્રેમ તત્ત્વની ખીલવણી છે. વ્યવહારમાં જ્યારે જ્યારે બીજાના સહવાસમાં આવવાનું થાય ત્યારે પ્રેમ તત્ત્વને જ ખીલવવાનું છે અને બાકીના સમયમાં આત્મામાં ડૂબકી મારી કેવલજ્ઞાન પ્રદાયક ધ્યાન કરવાનું છે.
જગતના કોઈ પણ પદાર્થની અસર આત્મા ઉપર નહિ પડે, તે સાચું ધ્યાન છે. અષ્ટાંગ યોગમાં પણ યોગનું સાતમુ અંગ ધ્યાન કહ્યું છે. ચિદાનંદજી પણ લખે છે -
આતમ ધ્યાન સમાન જગતમેં સાધન નવિ કોઉ જાન.’’
મોક્ષ મેળવવા માટે આત્મધ્યાન જેવુ કોઇ બીજું મહાન સાધન નથી.
આતમ ધ્યાન ભરતચક્રી લહ્યો ભવન આરિસા જ્ઞાન, ચિદાનંદ શુભ ધ્યાન જોગ જન, પાવત પદ નિરવાણ..
જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો સર્વથા ક્ષય એ પૂર્ણ પ્રકાશ તત્ત્વ છે.
