________________
421
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
વિભાવ પર્યાયો તુચ્છ છે, તેની તુચ્છતા નજરમાં આવે તો તેની સાથેનું એકત્વ તુટતું જાય. સાધના પર્યાયમાં કરવાની છે અને તે માટે સાધ્ય એવા ત્રિકાળી, ધ્રુવ દ્રવ્યને લક્ષ્ય બનાવવાનું છે, જેથી લક્ષણો લક્ષ્યસ્વરૂપમાં પરિણમે. “મારે માત્ર દ્રવ્યનું પ્રયોજન છે. માત્ર દ્રવ્ય મારો વિષય છે. એ દ્રવ્યને ભલે ગુણપર્યાય હોય, પરંતુ ગુણપર્યાય એ મારો વિષય નથી!''
આવી આત્મવિચારણા વીતરાગતા તરફ લઇ જાય છે-અદ્વૈત તરફ દોરી જાય છે. અદશ્યના દર્શન કરાવે છે, અવેધને વેદ્ય-સંવેદ્ય બનાવે છે, પર્યાયદષ્ટિ ટાળીને દ્રવ્યદૃષ્ટિમાં રાખી, નિર્વિકલ્પ બનાવે છે. :
દ્રવ્યાર્થિકનયનું નિર્વિકલ્પ દ્રવ્ય અને એવંભૂતનયનો એક સમયનો પ્રગટ નિર્વિકલ્પ પર્યાય; એ બેનું એક્ય-અભેદતા એટલે જ મોક્ષ. વચ્ચે જે ભેદાભેદ છે તે સંસાર છે. .
દ્રવ્યાર્થિકનયમાં નિર્વિકલ્પતા તિરોભાવે-પ્રચ્છન્ન-અપ્રગટ છે. જ્યારે પર્યાયાથિક-નયમાં એવંભૂતનયની ભૂમિકાએ નિર્વિલ્પતા પ્રગટપણે (અપ્રચ્છન્ન) છે.
જે અધ્યાત્મી છે, તે જ આધ્યાત્મિક વિચારણા કરી, વસ્તુને, વસ્તુ જેવી છે તેવી જાણીને વસ્તુ અંતર્ગત વસ્તુના વસ્તુત્વને પ્રકાશે છે, તે જ આનંદઘનના મતે વિશ્વસ્ત છે અને તે જ આનંદઘન એવા આત્મામાં વાસ કરનાર છે.
સામાન્યથી એક વાતને જુદી જુદી અનેક રીતે જણાવવી તે સ્થાપના નિક્ષેપાનો વ્યાપક અર્થ છે; જેમ કે ઈશારાથી ના પાડે છે, તો તે ઈશારો પણ, અંતર્ગત ‘ના’ના અભિપ્રાયને જણાવનાર હોવાથી સ્થાપના કહી શકાશે. પત્ર પણ અંતરના ભાવોની સ્થાપના છે અને શાસ્ત્રો પણ કેવળજ્ઞાનમાં દેખાયેલા પદાર્થોની અક્ષરાત્મક સ્થાપના છે અથવા તો તે ભગવાનના વચનયોગની સ્થાપના છે. આ સ્થાપના નિક્ષેપો અતિ વ્યાપક છે. કોઇ તેનો અપલાપ કરી શકે એમ નથી કારણ કે પ્રતિક, પ્રતિકૃતિ અને પ્રતિનિધિથી ચાલતો આપણો
રાગમાં એકત્વ તે બંધ. શુદ્ધાત્મની અનુભૂતિ તે સંવર અને શુદ્ધિમાં વૃદ્ધિ તે નિર્જરા.
