________________
727
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
વૈરાગ્ય. સંસાર અસાર છે એમ કહેવું અને માનવું તે વૈરાગ્ય નથી. તમે ન કહો અને ન માનો તો પણ સંસાર અસાર છે પણ એમાં રસપૂર્વક ન પરિણમવું, ગાઢ આસક્તિ પૂર્વક ન પ્રવર્તવુ, સંસારને સારો ન માનવો પરંતુ તેને ઉકેલવાની દૃષ્ટિએ પ્રવર્તવું તે વૈરાગ્ય છે. રાગને આત્માનો વૈરી માનવો તે વૈરાગ્ય છે. રાગના વૈરી હોવું તે વૈરાગ્ય છે.
परसंगेण बंधो, मोक्खो परभाव चायणे होई । सव्व दोसाण मूलं, परभावाणुभाव परिणामो ।।
આત્મા જ્યાં સુધી પર વસ્તુનો સંગી હોય છે ત્યાં સુધી આત્માને કર્મબંધ થતો રહે છે પરંતુ જેમ જેમ આત્મા સકળ પરભાવ પરિણમનનો ત્યાગ કરે છે, તેમ તેમ તે આત્મા કર્મ રહિત થતો જાય છે અર્થાત્ મોક્ષ પામે છે. કેમકે આત્મા વડે જે જે પરવસ્તુનો અનુભવ કરાય છે તે જ સર્વ દોષોનું એટલે કે પરભાવ આશંસાનું મૂલ છે.
પોતાના દેહમાં પરમાત્મા બિરાજમાન છે પણ જીવાત્મા તેનો સતત ઈન્કાર કરતો આવ્યો છે. આ અસ્તિત્વ તરફનું નકારાત્મક વલણ એ જ દર્શન મોહ છે. એ જ નાસ્તિકતા છે. મોહ એટલા માટે કે જેની સ્વયંસિદ્ધ સત્તા છે તે હોવા છતાં તેનો ઈન્કાર થાય છે. આ ભૂલ ન સુધરે ત્યાં સુધી કોઇ વ્રત, તપ, જપ, નિયમ, શાસ્ત્ર, સાર્થક નહિ બને. પરમાત્મ સ્વરૂપ આત્માના અસ્તિત્વના સ્વીકારરૂપ ‘‘આસ્તિક્ય’એ સમ્યકત્વનું પાયાનું લક્ષણ છે.
आत्मनि एव सुखमस्ति इति धीः आस्तिक्यम् પરમાત્મ સ્વરૂપ આત્મામાં જ સુખ છે એવી બુદ્ધિ એ આસ્તિકતા છે. જીવાત્મા ભોગમાંથી બહાર નીકળ્યો પણ સંપ્રદાયોમાં પ્રચલિત
દેહમાં રહેવા છતાં ઉપયોગની એકાગ્રતાથી પરમાત્માના જ્ઞાન ધ્યાનમાં દેહભાન ભૂલવાનું છે.
