________________
667
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
વિવેચનઃ વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ, ભાષા પ્રયોગની અપેક્ષાએ મન નપુંસકલિંગી છે જેમકે મનઃ-મનસી-મનાંસિ એવા નપુંસકલિંગ પ્રમાણે તેના રૂપો ચાલે છે માટે મન નપુંસકલિંગી છે. ગુજરાતી ભાષામાં પણ “મન’” કેવું એવો નપુંસકલિંગી ભાષા પ્રયોગ થાય છે. છતાં ભલભલા મરદાનગીવાળા કહેવાતા મરદો પણ આ નપુંસકલિંગી કહેવાતા મન આગળ પીછેહઠ કરી જાય છે. જેનામાં પુરુષાતન હોય તેને પુરુષ કહેવાય જે કાયર, નમાલા, સત્વહીન હોય તેને નપુંસક કહેવાય. છતાં આ મનની બાબતમાં તો તેથી ઊલટું દેખાય છે કે મન નપુંસકલિંગી છે છતાં ભલભલા પુરુષોને તે પોતાના સપાટામાં લઇને દૂર ફંગોળી દે છે. .
બીજી બધી બાબતોમાં મનુષ્યો ઘણા સામર્થ્યશાળી જોવામાં આવે છે પણ આ મન ઉપર તેઓ વિજય મેળવી શકતા નથી; એવું દેખાય છે. અર્થાત્ મરદ કહેવાતા મનુષ્યોમાં પણ મનને જીતી લેનારા વિરલા હોય છે. આખા વિશ્વને જીતનારો નેપોલિયન પણ પત્નીનુ નામ સાંભળતાં ઢીલો થઈ જતો હતો.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે
अप्पाणमेव जुज्झाई किं ते जुज्झेण बज्झओ !
હે આત્મન્ ! તારી પોતાની સાથે જ યુદ્ધ કર ! બહારના જીવો સાથે યુદ્ધ કરવાનું તારે શું પ્રયોજન છે ? પોતાને પોતે જીતવાનો છે અર્થાત્ પોતાને પોતે પામવાનો છે.
જ્ઞાની ભગવંતો આત્માને શિખામણ આપે છે કે હે ચેતન ! તારા માટે તારું કુરુક્ષેત્ર એ તારું મન છે. તેની સાથે જ તારે યુદ્ધ કરવા યોગ્ય છે. બહારના સાથે યુદ્ધ કરવાથી તને શું લાભ થશે ? તારા મન સાથે
મમત્વનું પરિણામ દુઃખ છે. જ્યારે સમત્વ જેટલો સમય રહે તેટલો સમય સમતા, શાંતિનું સુખ રહે જ છે.
