________________
575
, હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
નથી, હું પરનો કર્તા કે ભોકતા નથી; આ ચાર બાબત નિશ્ચિત થાય,. તો જ તત્ત્વ નિર્ણય આવ્યો કહેવાય. સાથે તેમાં ઈશ્વર જગતકર્તા નથી વગેરે બાબતનો ખ્યાલ આવવો જોઈએ.
જે જડ ચેતનભાવો અવલોક્યા છે મુનીન્દ્ર સર્વશે તેવી આંતર આસ્થા પ્રગટે, કહ્યું છે તેને દર્શન તત્ત્વશે ,
તત્ત્વનિર્ણય દ્વારા ભેદજ્ઞાન કરવાનું છે. જડ-ચેતનને જુદા પાડવાના છે અને પછી આત્મામાં રહેવાનું છે. વેદનીય કર્મનો ઉદય થતાં જીવે અશાતાને આત્મ પ્રદેશ વેદવી પડે છે. તે વખતે જો ભેદજ્ઞાન સંપૂર્ણ પ્રગટ થયું ન હોય તો આત્મા દેહાકારે પરિણમે એટલે દેહને પોતાનો માની લઈ વેદે છે અને તેને લઈને આત્માની શાંતિનો ભંગ થાય છે. દેહથી આત્માને જુદો પાડી પરમ શાંત રસને અનુભવવા મહાપુરુષોએ સઘળા શાસ્ત્રો રચ્યા છે. જેમ તેજાબથી સોનું અને કથીર જુદા પડે છે, તેમ જ્ઞાનીના ભેદ વિજ્ઞાનના જાપ રૂપ તેજાબથી અગુરુલઘુ સ્વભાવવાળું આત્મદ્રવ્ય જુદું પડીને સ્વધર્મમાં આવે છે. .
સમકિત આવ્યા વિના કોઈને સહજ સમાધિ કે સાચી શાંતિ થાય નહિ. સમકિત થવાથી તે સહેજે થાય. સહજ સમાધિ એટલે બાહ્ય કારણો વિનાની એટલે અનુકૂળ કારણોના અભાવમાં થતી સમાધિ. જેને શાતા અને અશાતા બન્ને સમાન છે તેને સહજ સમાધિ રહે.
જ્યાં સુધી આત્મા, આત્મભાવને છોડીને દેહભાવે વર્તે છે અને હું કરું છું!” “મેં કર્યું !' એવી બુદ્ધિમાં રહે છે, ત્યાં સુધી તેને સાચી શાંતિ થવી દુર્લભ છે.
આત્માને ઓળખવો હોય તો આત્માના પરિચયી થવું પડે અને
જે દ્રષ્ટિમાં ઉદારતા, કૃતજ્ઞતા, અદીનતા, વિશ્વાસપાત્રતા, પ્રેમ છે તે દૃષ્ટિ ચૈતન્યદૃષ્ટિ છે.
