________________
403
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
કરવાહની હાજરીમમાંથી પોષક
કરવાથી અધ્યાત્મ હાથ આવતું નથી. દર્શનમોહનીયના ઉદયમાં એટલે કે મિથ્યાત્વની હાજરીમાં, અશુદ્ધ ઉપયોગ કરવામાં આવતી બધીય મન-વચન-કાયયોગની શુભાશુભ યોગક્રિયા પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મના બંધ થકી ચાર-ગતિરૂપ સંસારમાં રખડાવનારી હોવાથી તે આત્માના શુદ્ધાત્મા-પરમાત્મસ્વરૂપનું પ્રાગટ્ય કરી ભવભ્રમણથી છૂટકારો કરનારી નથી. તેથી તે આત્મબાધક છે માટે જૈન દર્શનકારો અને ઈતર આસ્તિક દર્શનકારો દ્વારા પણ તેની ગણતરી અધ્યાત્મમાં કરવામાં આવતી નથી.
શાસ્ત્રમાં જણાવ્યા મુજબ આત્મવીર્ય બે પ્રકારે વર્તે છે. ૧) સલેશી વીર્ય એટલે કે યોગવીર્ય. ૨) અલેશીવીર્ય એટલે કે ઉપયોગવીર્ય. પ્રથમના સલેશીવીર્યનું બે પ્રકારનું પ્રવર્તન ૧-અ) અભિસંધીજ અને ૧-બ) અનભિસંધીજ તરીકે ઓળખાય છે. અનભિસંધીજી સલેશી યોગવીર્ય એ આત્મવીર્ય હોવા છતાં આત્માર્થ સાધક હોતું નથી; જેમકે લીધેલા ખોરાકનું નિદ્રા દરમિયાન સાત ધાતુરૂપે પરિણમન થાય કે નિદ્રા દરમિયાન શ્વાસોશ્વાસ અને રૂધિરાભિસરણની ક્રિયા થાય છે, તેમાં અનભિસંધીજ વીર્યનું પ્રવર્તન છે. તે અભિસંધિજ વીર્ય, શુદ્ધભાવનું અને અશુદ્ધભાવનું એમ બે ભેદ હોય છે. જે મિથ્યાત્વ મોહનીયના ઉદય સહિતનું શુભાશુભ યોગ પ્રવર્તન છે, તે અશુદ્ધભાવનું હોય છે. એ કર્મધારા છે. બીજું જે સમ્યક્ત સહિતનું શુદ્ધ ઉપયોગપૂર્વક કે શુદ્ધ પરિણતિ પૂર્વકનું છે તે જ્ઞાનધારા છે. જ્ઞાનધારામાં સફળ પરભાવની વિરતિ (વિરક્તિ-વૈરાગ્ય) સ્વરૂપે, આત્માર્થ સાધક ભાવે, સંવર નિર્જરામાં પરિણમતું યોગપ્રવર્તન છે, તે ઉપયોગયુક્ત યોગક્રિયાને આધ્યાત્મિક ક્રિયા અને અધ્યાત્મ કહેવાય છે. તત્ત્વદૃષ્ટિથી જોતાં ચોથાથી માંડીને બારમા ગુણસ્થાનકની ભૂમિકાએ અધ્યાત્મ છે.
ટૂંકમાં ઔદયિકભાવથી થતી બધીય ક્યિા કર્મધારા છે, જે કર્મમુક્તિ
યોગ્ય એ દ્રવ્ય છે. યોગ્યતા એ શક્તિ-ગુણ છે અને યોગ્યતાનું ભવન-કાય એ પર્યાય છે.
