________________
401
હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
બાકી જે ક્રિયા કરવાથી ચાર ગતિનું ભવભ્રમણ જ સધાતું હોય તેવી ક્રિયાને અધ્યાત્મ કહી શકાય નહિ.
લક્ષ્યાર્થ-વિવેચનઃ યક્ષ પ્રશ્ન છે. કોને અધ્યાત્મ લેખીયે? શું બધી કરાતી ક્રિયાઓને અધ્યાત્મ કહીશું? ક્રિયા બે પ્રકારની છે. શુભ અને અશુભ. જે ક્રિયા આપણને અશુભમાંથી છોડાવી ભાવિ ઉજ્જવલશુભ બનાવનારી છે, તે શુભ ક્રિયા છે. એ કરાતી શુભ ક્રિયા પણ વિષ અનુષ્ઠાન, ગરલ અનુષ્ઠાન અને અનનુષ્ઠાનથી ઉપર ઉઠાવીને, તદહેતુ અનુષ્ઠાન અને અમૃતાનુષ્ઠાનમાં લઈ જઈ, શુભમાંથી શુદ્ધમાં પ્રવેશ કરાવનારી હોય તો, તે શુભક્રિયા પોતાના સ્વરૂપમાં લઇ જનારી બને છે. એવી નિજસ્વરૂપને પ્રગટ કરનારી ક્રિયાને અધ્યાત્મ ગણી શકાય. જે અધિષ્ઠાતાને અધિષ્ઠાનમાં અધિષ્ઠિત કરે તે અધ્યાત્મ છે. જે મર્યને અમર્ય-અમર બનાવે, જે ચલને અચલ બનાવે, જે અસ્થિરને સ્થિર બનાવે, જે કંપિત-તરંગીત છે, તેને અકંપ-નિષ્કપ-નિસ્તરંગ બનાવે તેવી, સક્રિયતામાંથી અક્રિયતામાં, કૃતકૃત્યતામાં લઈ જતી ક્રિયાને અધ્યાત્મ કહી શકાય.
બાકી જે ક્રિયા કરનારને કરવાપણામાંથી છોડાવીને, જે એનું પોતાનું અક્રિય સ્વરૂપ છે, તે સ્વરૂપમાં સ્થિર કરી સ્વરૂપસ્થ-આત્મસ્થસ્વસ્થ બનાવે નહિ અને કરવાપણુ ચાલુ ને ચાલુ રાખી ચોર્યાશીના ચક્કરમાં, ઉપર નીચે ભમાવ્યા જ કરે, તેને અધ્યાત્મ નહિ કહી શકાય. એવી ક્રિયા શુભ હોય, પુણ્ય બંધાવી આપતી હોય, પણ પવિત્ર-શુદ્ધનિર્મળ બનાવતી ન હોય તો તે પુણ્ય પણ, કર્મબંધ એટલે કે પુણ્યાશ્રય
સ્વરૂપ છે. કર્મમાત્રથી છૂટી, નિષ્કર્મ, નિરંજન થવાનું છે; પછી તે પુણ્યકર્મ હોય કે પાપકર્મ. કર્મમાત્ર બંધન છે. સોનાની હોય કે લોઢાની, બેડી એ બેડી છે, જે બંધનમાં બાંધી દુઃખી કરનાર છે. -
ધ્યાનનું કરવાપણું એ ધ્યાનની પ્રાથમિક ભૂમિકા છે. ધ્યાનનું હોવાપણું એ ધ્યાનની ઉપલી ભૂમિકા છે.
