________________
કર
જેસલમેરની સ્થાપના પહેલાં આ લૌદ્ર રાજપૂતોની રાજધાનીનું સૌથી મોટું શહેર હતું. ભારતનું પ્રાચીન વિશ્વવિદ્યાલય અહીં હતું તેથી આ સ્થળની આખા વિશ્વમાં ઘણી પ્રતિષ્ઠા હતી. આ લૌદ્ર રજપૂતાના નામ પરથી આનું નામ લેદ્રવા પડ્યું. રાજકીય ઇતિહાસ જેવાથી જાણવા મળે છે કે ભાટી દેવરાજે પહેલાં પોતાની રાજધાની દેરાઉરમાં સ્થાપિત કરી. પછી લૌદ્ર રજપૂતોને હરાવીને લૌદ્રવાને પિતાની રાજધાની વિ. સં. ૧૦૮૨માં બનાવ્યું અને પાતે રાવલની. પદવી ધારણ કરી. તે વખતે આ ખૂબ જ સમૃદ્ધિશાળી શહેર હતું. પરંતુ હવે તે તેના વૈભવને નાશ થઈ ચૂકી છે, તેના અવશેષો આજે પણ જૈસલમેરની ઉત્તર પશ્ચિમે ૧૦ માઈલની અંદર વિખરાયેલા પડ્યા છે. મહંમદ ઘેરીના આક્રમણથી આ શહેર જમીનદોસ્ત થઈ ગયું.
લૌકવા મંદિરના ગર્ભદ્વારની જમણી બાજુએ ૨૨x૨૬”નું સહજકીર્તિગણિ નામના કેઈ વિદ્વાને લખેલ એક શતદલયંત્ર છે. તેની પ્રશસ્તિને શિલાલેખ ત્યાં લગાવેલ છે. અલંકારશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ આ શતદલપદ્મ યંત્રની પ્રશસ્તિ અપૂર્વ છે. આ મંત્રના પચ્ચીસ ચતુષ્પદ લેકની સે પાંખડીઓના રૂપે સે ચરણ છે અને પ્રત્યેક ચરણને છેલ્લે અક્ષર મંત્રના મધ્યમાં રહેલ ફકત “મં” અક્ષર છે. બધાં પદેના છેલ્લા અક્ષરની મેળવણું ફકત એક જ અક્ષરથી કરવી કેટલી કઠણ છે, તેની કલ્પના સહેજે કરી શકાય છે.
પૂરણચંદ્રજી નાહરે આ શતદલ પદ્મ યંત્ર અંગે લખેલ છેઃ
"अद्यावधि मेरे देखनेमें जितने प्रशस्ति शिलालेख. आये है, उनमें अलंकार शास्त्रका असा नमूना नहीं मिला है ॥".
