________________
૫૦
સૂત્ર સંવેદના
ભાવને પ્રાપ્ત કરવા આ પદ જુદું મૂકેલ જણાય છે.
ચવિજ્ઞ-તાવ-મુજો : ગુરુભગવંત ક્રોધ-માન-માયા અને લોભ સ્વરૂપ ચાર પ્રકારના કષાયથી મુક્ત છે.
કષાયનો અર્થ કરતાં શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યું છે કે - ષ = સંસાર અને આય = લાભ. જેનાથી સંસારનો લાભ થાય, સંસારની પ્રાપ્તિ થાય, તેવા પ્રકારના જીવના ભાવને કષાય કહેવાય છે.
જેનાથી આત્માને ક્લેશ થાય, પીડા થાય તેવો પરિણામ તેનું નામ કષાય.
કષાય અનેક પ્રકારનાં સુખ અને દુઃખને સહન કરાવનાર કર્મને ખેંચે છે તેથી તેને કષાય કહેવાય છે. કષાયો જ્યારે પ્રશસ્ત કક્ષાના હોય છે, ત્યારે પુણ્ય બંધાવી સુખને પ્રાપ્ત કરાવે છે અને અપ્રશસ્ત કષાયો પાપને બંધાવી દુઃખને પ્રાપ્ત કરાવે છે. ભૌતિક સુખ કે દુઃખ કષાયોને કા૨ણે જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ કષાયો આત્માને કલુષિત કરે છે - મલિન કરે છે. તેથી તે કષાય કહેવાય.
જે જીવના શુદ્ધસ્વરૂપને કલુષિત કરે તે કષાય કહેવાય છે.
અનેક પ્રકારના કર્મના કારણે આત્મામાં અનેક પ્રકારના ભાવો ઉત્પન્ન થાય છે. પણ તમામ ભાવો સંસારની પરંપરા સર્જી શકતા નથી. માત્ર એક મોહનીય કર્મ એવું છે કે, જે આત્મા ઉપર એવો વિકૃત ભાવ પેદા કરે છે, જે ભાવને કા૨ણે જીવનો દુઃખદ અને દુરંત સંસાર ઉભો થાય છે.
કષાયોના ભેદ અને પ્રભેદ :
મોહનીય કર્મ પણ અનેક પ્રકારનું છે. તે અનેક પ્રકારને જ્ઞાનીઓએ મુખ્ય ચાર વિભાગમાં ગોઠવેલ છે. ૧. ક્રોધ, ૨. માન, ૩. માયા, ૪. લોભ.
ક્રોધ – જે વસ્તુ આપણને અનિષ્ટ હોય, જેની પ્રવૃત્તિ કે પ્રકૃતિ આપણને ગમતી ન હોય તે વસ્તુ કે વ્યક્તિ પ્રત્યે આવેશ, ઉકળાટ, અરુચિ, અણગમો, ઈર્ષ્યા કે અસહિષ્ણુતાનો ભાવ, વૈરવૃત્તિ, અમિત્રતાનો પરિણામ આ સર્વે ક્રોધરૂપ ભાવો છે.
4. ઋિષ્યતે અનેન કૃતિ ષાય:।
5. સુદ-તુવલવસહિયં, જમ્મુ-વ્રુત્ત-સંતિનું નહા । ઋતુસંતિ ન૬ નીર્વ, તેળ સાર ત્તિ યુષ્યંતિ ।।
