________________
મળ્યો બોધ સુખસાજ
હોય. તો સ્વયંને કઈ રીતે જોઈ શકાય? જોવા માટે તો દૂર થવું પડે, અલગ થવું પડે, ભિન્ન થવું પડે, વચમાં જગ્યા હોવી જોઈએ. હું મારો જ દ્રષ્ટા બનું તો મારે મને બે ભાગમાં તોડવો પડે - એક જે જુએ છે તે અને એક જે જોવાય છે તે. આ સંભવ નથી. હું બે ભાગમાં તૂટી શકું નહીં. હું તો સદા દ્રષ્ટા જ રહીશ. દ્રષ્ટા કદી દશ્ય થઈ શકે નહીં. હું દશ્ય કઈ રીતે બની શકું? હું તો દર્શનજ્ઞાનમય છું, જોવા-જાણવાવાળો છું, નિરંતર દરેક સ્થિતિમાં જાણવાવાળો રહું છું. ભીતર જે ચેતના છુપાયેલી છે તે અનિવાર્યપણે દ્રષ્ટા છે, તે ક્યારેય પણ દૃશ્ય થતી નથી; તેથી તેના દ્વારા બધાને જોઈ શકાય છે પણ ક્યારેય આત્માને જોઈ શકાતો નથી.
એક જ ઉપાય ઃ પીગળવું
આત્મા સદા દ્રષ્ટા છે. તેને જોઈ શકાતો નથી. આ સાંભળતાં પ્રશ્ન ઊઠે કે તો પછી આત્મજ્ઞાન એટલે શું? આત્મદર્શન એટલે શું? જ્ઞાની ભગવંતો કહે છે કે જે રીતે પરપદાર્થનું જોવું-જાણવું થાય છે તેવી રીતે પોતાનું દર્શનજ્ઞાન સંભવતું નથી. જે રીતે પરપદાર્થ જણાય છે એ રીતે પોતાને જાણવું શક્ય નથી. હા, પણ તમે એમાં વિલીન થઈ શકો છો. એનું સ્વસંવેદન શક્ય છે. એનો સ્વાનુભવ શક્ય છે. એમાં તમે વિલીન થઈ શકો છો, ખોવાઈ જઈ શકો છો, વિસર્જિત થઈ શકો છો અને એ જ એને જાણવું છે. એનાથી ભિન્ન રહીને એને જાણવું હોય તો વચ્ચે જગ્યા
૬૪
