________________
મળ્યો બોધ સુખસાજ
જાગે? તર્કથી તો એ સિદ્ધ થવું મુશ્કેલ છે, પણ અનુભવથી એ અવશ્ય સિદ્ધ થઈ શકે છે. એક અંધ વ્યક્તિને પ્રકાશ વિષે ગમે તેટલું તર્કબદ્ધ રીતે સમજાવવામાં આવે તોપણ તર્કથી તેને પ્રકાશની સિદ્ધિ થઈ શકશે નહીં. અંધ વ્યક્તિને પ્રકાશનો ભરોસો કરાવવો તો દૂરની વાત છે, અંધારાનો પણ ભરોસો કરાવી શકાતો નથી. સામાન્યપણે એમ લાગે. કે અંધને અંધારું જ દેખાયા કરતું હશે. પણ આ વાત યથાર્થ નથી. અંધને અંધારું પણ દેખાતું નથી, કારણ કે, અંધારાને જોવા માટે પણ આંખ જોઈએ. પ્રકાશ અને અંધકાર અને આંખના અનુભવ છે. આપણે અંધને એમ પણ નહીં કહી શકીએ કે પ્રકાશ અંધારાથી વિપરીત છે, કારણ કે તેને અંધારાનો પણ અનુભવ નથી. તેના જગતમાં પ્રકાશ અને અંધકાર, બેમાંથી કોઈનું અસ્તિત્વ નથી. તેની ભીતર પ્રકાશ અને અંધારા સંબંધી કોઈ સૂચના ક્યારે પણ ગ્રહણ થઈ નથી. ગમે તેવો તર્ક પણ તેને ભરોસો કરાવવામાં અસમર્થ છે. એક જ ઉપાય છે : આંખનો ઉપચાર. સ્વયં અનુભવ કરતાં તેને પ્રકાશની સિદ્ધિ થશે.
ઇન્દ્રિય-અનુભવ કે ચિંતનથી પણ સિદ્ધિ નહીં
ધારો કે આકાશમાં ઇન્દ્રધનુષ રચાયેલું છે. આપણે એને જોઈએ છીએ. આપણે કહીએ છીએ કે ઈન્દ્રધનુષ છે. હવે આપણી આંખ બંધ કરવામાં આવે છે. આપણે કહીએ છીએ કે ઈન્દ્રધનુષ નથી. દેખાતું નથી માટે આપણે એનો અસ્વીકાર કરીએ છીએ, પણ વાસ્તવમાં તો તે છે, માત્ર આપણી
૫૮
