________________
दण्डेनोपघातं दण्डोपघातं दण्डेनोपहत्य च गाः सादयति यहीं उप + हन् ધાતુને આ સૂત્રથી ખમ્ પ્રત્યય. ‘ગ્નિતિ॰ ૪-૩-૧૦૦' થી હજ્ ધાતુને થાત્ આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી બ્વેનોપયાતનું આવો પ્રયોગ થાય છે. ‘તૃતીયોń વા રૂ-૧-૧૦’ થી વિકલ્પે સમાસાદિ કાર્ય થવાથી વળ્યોપવાતનું આવો પ્રયોગ થાય છે. વિકલ્પપક્ષમાં ઉપ+હનું ધાતુને આ સૂત્રથી નમ્ પ્રત્યય ન થાય ત્યારે ‘પ્રાવારે ૯-૪-૪૭’ થી વવા પ્રત્યય. ‘ઞનગ:૦૩૨-૧૪' થી વા ને યર્ આદેશ. ‘મિ-મિ૦ ૪-૨-૧૮ થી હર્ ધાતુના મૈં નો લોપ. સ્વસ્થ૦ ૪-૪-૧૧રૂ' થી યજ્ ના ય ની પૂર્વે ત્ નો આગમ... વગેરે કાર્ય થવાથી તત્ત્વેનોપહત્ય આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- દણ્ડથી મારીને ગાયને દુઃખી કરે છે. અહીં બંન્ને ધાતુનું કર્મ ગાય એક જ છે એ સમજી શકાય છે. પાયાર્ કૃતિ વિમ્= આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ તુલ્યકર્મક જ તુલ્યકર્તૃકાર્થક હિંસાર્થક ધાતુને; તૃતીયાન્ત પદની સાથે યોગ-સંબન્ધ હોય તો ધાતુના સમ્બન્ધમાં વિકલ્પથી ળમ્ પ્રત્યય થાય છે. તેથી તત્ત્વેનોપહત્ય પર ગોપાળો ગાઃ ઘેયંતિ અહીં ભિન્નકર્મક ઉપ+હનું ધાતુને આ સૂત્રથી ખમ્ પ્રત્યય થતો નથી. પરન્તુ ઉપર જણાવ્યા મુજબ વત્ત્તા પ્રત્યયાદિ કાર્ય થાય છે. અર્થ- દંડથી ચોરને મારીને ગોવાળીયો ગાયો ચરાવે છે. ||૭૪||
૩૫મીડ-ધ-હર્ષસ્તત્સત્તા બીજાના
તૃતીયા અને સપ્તમી વિભક્ત્યન્ત પદની સાથે યોગ હોય તો; તુલ્યકર્તૃકાર્થક ૩પ ઉપસર્ગથી પરમાં રહેલા વીડ્ પ્ અને ઋણ્ (૦૬) ધાતુને; ધાતુના સંબન્ધમાં વિકલ્પથી ગમ્ પ્રત્યય થાય છે. પામ્યામુપીડ પાર્થ્રોપપીડ શેતે, પાર્શ્વયોરુપપીડ પોપપીડ શેતે અહીં આ સૂત્રથી ૩૫+વીર્ ધાતુને ખમ્ પ્રત્યયાદિ કાર્ય અને તૃતીયો ૩-૧-૨૦’ થી વિકલ્પે સમાસાદિ કાર્ય થયું છે. આવીજ રીતે વ્રનેનોપોધ પ્રખોપરોધ; व्रजे उपरोधं व्रजोपरोधं गाः स्थापयति तेभ४ पाणिनोपकर्षं पाण्युपकर्षं;
૨૭૨
--
