________________
વિષયમાં નૃત્ વગેરે (૧૯૯ થી ૧૧૬) પાંચ ધાતુઓને વિકલ્પથી કત્તમિાં આત્મનેપદ થાય છે. અહીં પણ પૂર્વ સૂત્રમાં (૩-૩-૪૪ માં) જણાવ્યા મુજબ “ક્તિ: ત્તિ રૂ-રૂ-રર' થી નિત્ય આત્મનેપદની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વ-TMન્ ના વિષયમાં વિકલ્પથી નિષેધ થાય છે. વૃત્ ધાતુને ભવિષ્યન્તી ના સકારાદિ પ્રત્યયના વિષયમાં ‘કૃતિ:૦૩-૩-૨૨’ થી આત્મનેપદના સ્યતે પ્રત્યયની પ્રાપ્તિ હતી, તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી ‘શેષાત્પરમૈં રૂ-રૂ-૧૦૦' ની સહાયથી પરસ્મપદનો સ્થતિ પ્રત્યય વગેરે કાર્ય થવાથી વત્ત્પતિ આવો પ્રયોગ થાય છે. સ્વતિ પ્રત્યયની પૂર્વે ‘સ્તાઘશિતો૦ ૪-૪-૩૨' થી પ્રાપ્ત ર્ નો ‘ન વૃક્ષ્ય: ૪-૪-૬' થી નિષેધ થયો છે. વિકલ્પ પક્ષમાં આ સૂત્રથી આત્મનેપદનો નિષેધ ન થાય ત્યારે ઉપર જણાવ્યા મુજબ આત્મનેપદનો સ્વતે પ્રત્યય અને તેની પૂર્વે ફ્રૂટ્ (૬) વગેરે કાર્ય થવાથી વૃત્તિખતે આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- રહેશે.
વર્તિતુમિચ્છતિ આ અર્થમાં વૃત્તુ ધાતુને ‘તુમńવિ॰ રૂ-૪-૨૧' થી વિહિત સન્ (F) પ્રત્યયના વિષયમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ આત્મનેપદની પ્રાપ્તિ હતી, તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી વર્તમાનાનો પરઐપદનો તિર્ પ્રત્યય વગેરે કાર્ય થવાથી વિવૃત્તતિ આવો પ્રયોગ થાય છે. (જુઓ સૂ. નં. ૪-૪-૬૬) વિકલ્પ પક્ષમાં આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ આત્મનેપદનો નિષેધ ન થાય ત્યારે તિવુ પ્રત્યયના સ્થાને આત્મનેપદનો તે પ્રત્યય વગેરે કાર્ય થવાથી વિવત્તિખતે આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થરહેવાની ઈચ્છા કરે છે. સ્વ-સનોરિતિ વિમ્?- આ સૂત્રથી ઉપ૨ જણાવ્યા મુજબ સ્વ જેની આદિમાં છે એવા અને સન્ પ્રત્યયના જ વિષયમાં વૃ વગેરે પાંચ ધાતુઓને કત્તમિાં વિકલ્પથી આંત્મનેપદ થાય છે. તેથી સ્વ-સન્ નો વિષય ન હોવાથી વર્તમાનાના વિષયમાં વૃત્ ધાતુને “કૃતિ: રિ ૩-૩-૨૨' ની સહાયથી આત્મનેપદનો તે પ્રત્યય વગેરે કાર્ય થવાથી વર્તતે (વૃત્ + તે, વૃત્ + જ્ઞ + તે, વર્તુ + જ્ઞ + તે) આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- રહે છે. I૪૫
૩૮
