________________
પૂર્વસૂત્રથી થાય છે.
હૈં ધાતુ હિંસાર્થક છે અને વરૂ ધાતુ ગત્યર્થક છે તેથી ગત્યર્થક અને હિંસાર્થક ધાતુનાં વર્જનમાં તેનું વર્જન થતું હતું તેથી સૂત્રમાં પૃથક્ ગ્રહણ કર્યા છે. દા.ત. સંપ્રહસ્તે રાનાન અન્ય રાજાઓ વડે ઈચ્છાએલી પ્રહાર કરવાની ક્રિયા અન્ય રાજાઓ કરે છે. વિવન્તે વર્ગોની સાથે પરસ્પર વિવાહ કરે છે.
=
વ
=
૨૭
નિવિશઃ । રૂ-રૂ-૨૪
અર્થ:- નપૂર્વક વિગ્ ધાતુથી કર્તામાં આત્મનેપદ થાય છે. વિવેચન : (૧) નિવિશતે = તે પ્રવેશ કરે છે.
નિ+વિશ્+તે - તિવ્ તસ્... ૩-૩-૬ થી તે પ્રત્યય. નિવિશતે - તુવાદ્દેશ: ૩-૪-૮૧ થી જ્ઞ પ્રત્યય. न्यविशत તેણે પ્રવેશ કર્યો. અર્ એ ધાતુનો અવયવ હોવાથી વ્યવધાયક (વિઘ્નકર્તા) બનતો નથી તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદ થયું. મધુનિવિન્તિપ્રમશઃ = ભમરાઓ મધ ઉપર બેસે છે. અહીં નિ પછી વિશ્ ધાતુ છે પણ નિ એ ઉપસર્ગ નથી એટલે કે નિ અને વિશ્નો સંબંધ નથી. નિ એ ધુનિ સપ્તમી એ.વ.નો છે.
-
उपसर्गादस्योहो वा । ३-३-२५
અર્થઃ- ઉપસર્ગથી ૫૨ રહેલાં ગણ્ અને દ્દ ધાતુથી કર્તામાં આત્મનેપદ થાય છે. વિવેચન : (૧) વિપર્યસ્યતે – વિપરીત કરે છે.
=
विपरि+अस्+ +તે - તિબ્ તસ્... ૩-૩-૬ થી તે પ્રત્યય. વિપરિ+ગ+ય+તે - વિવારેઃશ્ય: ૩-૪-૭૨ થી શ્ય પ્રત્યય. विपर्यस्यते વર્ષાવે... ૧-૨-૨૧ થી રૂ નો યુ.
વિકલ્પપક્ષે આત્મનેપદ ન થાય ત્યારે વિપર્યસ્થતિ થશે. (૨) સમૂહતે = સારી રીતે તર્ક કરે છે, એકઠું કરે છે. સમ્++તે - તિવ્ર તસ્... ૩-૩-૬ થી તે પ્રત્યય. સમૂહ+5+તે - ર્રાર્ય... ૩-૪-૭૧ થી શત્ પ્રત્યય.
