________________
૩૪૬
भावकरण इति किम् ? रङ्गः
રંગવાનું પાત્ર. રત્નતિ અસ્મિન્ કૃતિ
ર૬:. અહીં આધાર અર્થમાં ધક્ પ્રત્યય થયો છે તેથી આ સૂત્રથી ઉપાન્ય न् નો લોપ થયો નથી. ર+પત્ ૫-૩-૧૮ થી ઈંગ્ પ્રત્યય, ૪-૧-૧૧૧ થી ગ્ નો ॥ થવાથી ર અને નાં... ૧-૩-૩૯ ग् થી [ નાં યોગમાં ગ્ નો ફ્ થવાથી રદ્દ: થશે.
=
-
=
પઞિ કૃતિ વિમ્ ? રન્નનમ્ = રંગવું. અહીં ભાવમાં પ્રત્યય છે પણ પત્ નથી અનટ્ પ્રત્યય છે તેથી આ સૂત્રથી ઉપાન્ય ર્ નો લોપ થયો નથી. स्यो जवे । ४-२-५३
અર્થ:- ઋગ્ પ્રત્યય પર છતાં વેગ અર્થમાં વર્તતાં સ્વર્ ધાતુનાં ઉપાન્ય ગ્ નો લોપ અને વૃદ્ધિનો અભાવ નિપાતન થાય છે.
વિવેચન - ગોયલઃ = બળદનો વેગ. (ગતિ) સ્વરૌદ્-અવળે (૯૫૬) गोस्यन्द्+अ ભાવાડોં ૫-૩-૧૮ થી ધક્ પ્રત્યય. गोस्यद
न्
अश्वस्यदः =
આ સૂત્રથી ઉપાન્ય ર્ નો લોપ અને વૃદ્ધિનો અભાવ. સિ પ્રત્યય, મોહ:, પાને... થી ગોસ્વરઃ પ્રયોગ થશે. એજ પ્રમાણેઘોડાની ગતિ. જો આ સૂત્રથી વૃદ્ધિનો અભાવ નિપાતન ન કર્યો હોત તો પેસ્યાવઃ, અશ્વસ્યાદ્દઃ એવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત. નવ રૂતિ વ્હિમ્ ? ધૃતસ્યન્તઃ = ઘીનું ટપકવું. અહીં ચન્દ્રે ધાતુને ઋગ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. પણ વેગ અર્થ ન હોવાથી આ સૂત્રથી ઉપાન્ય ર્ નો લોપ અને વૃદ્ધિનો અભાવ થતો નથી પણ ઉપાજ્યમાં ન્ હોવાથી વૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ નથી. એજ પ્રમાણે – તેનસ્યન્તઃ = તેલનું ટપકવું.
વશના-ડવોધો-પ્રાથ-હિમાથમ્ । ૪-૨-૧૪
અર્થ:- વશન, અવોર્, ધ, ઓદ્ય, પ્રશ્નથ અને મિત્રથ નામો કરાએલાં સ્ નાં લોપવાળા નિપાતન કરાય છે.
વિવેચન - (૧) વશનમ્ = ડંખવું, કરડવું. શ્યતે અનેન કૃતિ વશનમ્. અહીં વંશુ ધાતુને રાધારે ૫-૩-૧૨૯ થી કરણ અર્થમાં અદ્ પ્રત્યય થયો છે. આ સૂત્રથી ર્ નો લોપ થવાથી વનમ્ થયું. અદ્ પ્રત્યયાન્ત નામ સ્ત્રીલિંગ અથવા નપુંસકલિંગમાં વપરાય છે.
