________________
૭૭
‘ત્ર’ એ પ્રમાણે સૂત્રમાં કહેવાયે છતે ‘બે કર્મમાંથી એક કર્મને’ એવાં પ્રકારનો અર્થ સમજાઇ જ જાય છે તો સૂત્રમાં ‘યો' ન લખે તો પણ ચાલે. ગૌરવ શા માટે કર્યું ?
જવાબ : જો યોઃ ન લખે અને માત્ર ‘ત્ર' શબ્દ જ રાખે તો ન્યાય છે કે ‘પ્રધાનાપ્રધાનસંનિધી પ્રધાને જાયેં સંપ્રત્યયઃ' પ્રધાન અને ગૌણ બંનેનું કાર્ય આવી પડે ત્યારે પ્રધાનને વિષેજ કાર્ય થાય છે. આવા પ્રકારનાં ન્યાયથી પ્રધાન એવાં કર્મનું જ ગ્રહણ થાત ‘બેમાંથી એક કર્મને' એવો અર્થ ન થાત. અથવા તો ગૌણ નામનો અધિકાર ચાલુ હોવાથી કર્મની અપેક્ષાએ ગૌણ કર્મ જ ગ્રહણ થાત. પ્રધાન કર્મ ગ્રહણ ન થાત. અહીં એવું નથી કરવું. પ્રધાન અને ગૌણ બંને કર્મને વિકલ્પથી ષષ્ઠી ભિન્ન ભિન્ન રીતે કરવી છે એટલે કે પ્રધાનને વિકલ્પથી ષષ્ઠી કરો ત્યારે ગૌણ ને નિત્ય અને ગૌણકર્મને વિકલ્પથી ષષ્ઠી વિભક્તિ કરો ત્યારે પ્રધાન કર્મને નિત્ય ષષ્ઠી વિભક્તિ કરવી. એ પ્રમાણેનો અર્થ કરવાં માટે ‘હ્રયો:' શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે. તેમાં કોઇ દોષ નથી.
कर्तरि २-२-८६
અર્થ :- કૃત્ પ્રત્યયાન્ત ધાતુ સમ્બન્ધી કર્તામાં વર્તતા ગૌણ નામથી ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે.
=
વિવેચન :- ભવતઃ આસિા આપનો બેસવાનો વારો. પર્યાયાદોં..... ૫૩–૧૨૦ થી લાગેલાં " પ્રત્યયાન્ત એવાં ગણ્ ધાતુ સમ્બન્ધી કર્તૃવાચક ભવત્ ને આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિ થઇ છે.
તરીતિ વિમ્ ? વૃદ્ધે શાયિા = ઘરમાં સુવાનો વારો. અહીં કૃત્ પ્રત્યયાન્ત શી ધાતુનું ગૃહ એ કર્તવાચક નામ નથી. પરંતુ વૃદ્દે એ અધિકરણવાચક નામ છે માટે આ સૂત્ર ન લાગ્યું.
દન્તનાં પ્રયોગમાં કતૃવાચી શબ્દથી હેતુ..... ૨-૨-૪૪ થી તૃતીયાની પ્રાપ્તિ હતી તેનો અપવાદ આ સૂત્ર છે.
द्विहेतोरस्त्र्यणकस्य वा २-२-८७
અર્થ :- સ્ત્રીલિંગ અધિકારમાં વિધાન કરાયેલાં જ્ઞ અને ળ ને વર્જીને કર્તા
