________________
૩૪
કરાયો. અહીં યા અને ઘટ એ કર્મ છે તેને કર્મ તરીકે દ્વિતીયા વિભક્તિ થવાની હતી પણ યિતે માં કર્મણિ પ્રયોગમાં શિલ્ પ્રત્યય આવતાં યઃ શિતિ ૩-૪-૦૦ થી વય પ્રત્યય થાય છે. તેનાથી કર્મકા૨ક કહેવાઈ જાય છે. જેથી કર્મને લગતી જે દ્વિતીયા થતી હતી તે ન થતાં માત્ર નામ રહે છે. તેથી તે કર્મને પ્રથમા વિભક્તિ થાય.
(૩) કરણ કારક ઉક્ત થતાં થતી પ્રથમા — દ્યિતે અનેન (શસ્ત્રળ) કૃતિ છેવનમ્ = આ (શસ્ત્ર) વડે છેદાય છે. છેવત્વમ્ તું (શસ્ત્રમ્) છેદનારું એવું આ શસ્ત્ર – અહીં શસ્ત્ર શબ્દ કરણ છે. અને કરણ કારકને જણાવવા માટે હેતુ... ૨-૨-૪૪ થી તૃતીયા વિભક્તિ થાય. પરન્તુ ‘રબાડઽધારે’ ૫૩-૧૨૯ સૂત્રથી કરણ અને આધારમાં અનટ્ પ્રત્યય થાય છે. તેથી કરણ ઉક્ત થઈ જવાથી હવે શસ્ત્રને પ્રથમા વિભક્તિ થાય છે.
. दीयते अस्मै ब्राह्मणाय == (૪) સંપ્રદાન કારક ઉક્ત થતાં થતી પ્રથમા બ્રાહ્મણને અપાય છે. વાનીયઃ પ્રયમ્ બ્રાહ્મણઃ = દાન આપવા યોગ્ય આ બ્રાહ્મણ.અહીં બ્રાહ્મણ શબ્દ સંપ્રદાન કારક રૂપ છે. અને સંપ્રદાન કારકને ચતુર્થી વિભક્તિ થાય છે. પરન્તુ વઘુતમ્ ૫-૧-૨ સૂત્રથી સંપ્રદાન અર્થમાં પ્રત્યય થતો હોવાથી અનીય પ્રત્યય દ્વારા સંપ્રદાન ઉક્ત થાય છે. તેથી હવે તેને ચતુર્થી વિભક્તિ ન થતાં પ્રથમા વિભક્તિ જ થાય છે. (પીયતે તસ્મૈ નાનીય:)
ન
(૫) અપાદાન કારક ઉક્ત થતાં થતી પ્રથમા — વિષેતિ અસ્માત્ વ્યાષ્રાત્ = આ વાઘથી ભય પામે છે. યાન: અયમ્ વ્યાઘ્રઃ = ભયાનક એવો આ વાઘ. અહીં વ્યાઘ્ર શબ્દ અપાદાન કારક રૂપે છે. અને તેને અપાદાનનાં અર્થમાં પંચમી વિભક્તિ થાય છે. પરન્તુ ભીમાયોડપાવાને ૫-૧-૧૪ સૂત્રથી અપાદાનનાં અર્થમાં અન પ્રત્યયાન્ત નિપાતન થયેલું છે. માટે ભીમ: કે મયાન: માં અપાદાન કારક ઉક્ત થઈ જાય છે. તેથી હવે માત્ર નામ જ રહેશે. માટે આ સૂત્રથી પ્રથમા જ થશે.
(૬) સંબંધ ઉક્ત થતાં થતી પ્રથમા – (આ કારક નથી.) ધનમ્ અસ્તિ યસ્ય = ધન છે જેની પાસે તે. અહીં ધનવાન તે સંબંધ છે. તેને ષષ્ઠી થવાની હતી. પરન્તુ તવસ્યાઽસ્તિ... ૭-૨-૧ થી જે મત્તુ પ્રત્યય થાય છે. તે સંબંધના અર્થને કહી દે છે. તેથી હવે ષષ્ઠી નહીં થાય. ગ્રંથમા જ થશે.
