________________
સૂત્ર :
અર્થ :
૧૩
શિનું સ્થાન :- તતઃશિઃ (૧-૩-૩૬) છે.
મુલ્યસ્થાના પ્રયત્નઃ સ્વઃ (૧-૧-૧૭) જેઓનાં સ્થાન અને આસ્યપ્રયત્ન સરખાં હોય તે પરસ્પર સ્વ
સંજ્ઞાવાળા થાય છે.
વિવેચન : કંઠ વગેરે આઠ સ્થાનો છે તે આ પ્રમાણે
अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ॥ આઠ સ્થાનોની વ્યાખ્યા
(૧) હૃદયમાંથી નીકળતો અવાજ તે ઉરસ્થાન, જેને ઉરસ્ય કહેવાય છે. (૨) કંઠમાંથી નીકળતો અવાજ તે કંઠસ્થાન, જેને કહ્દ કહેવાય છે. (૩) મસ્તકમાંથી નીકળતો અવાજ તે શિરસ્થાન, જેને મૂર્ધન્ય કહેવાય છે. (૪) જીભના મૂલમાંથી નીકળતો અવાજ તે જીલ્લામૂલસ્થાન, જેને જીહ્વામૂલીય કહેવાય છે.
(૫) દાંત અને જીભના સંબંધથી નીકળતો અવાજ તે દન્તસ્થાન, જેને દન્ત્ય કહેવાય છે.
(૬) નાસિકામાંથી નીકળતો અવાજ તે નાસિકસ્થાન, જેને નાસિક્ય કહેવાય છે.
(૭) બે હોઠ ભેગા થવાથી નીકળતો અવાજ તે ઓષ્ઠસ્થાન, જેને ઓય કહેવાય છે.
(૮) તાલવામાંથી નીકળતો અવાજ તે તાલુસ્થાન, જેને તાલવ્ય કહેવાય છે.
તંત્ર- ચ્,૨, સ્.૧,૬, ઉરસ્થાનીય છે. ટ્ર્ ને અન્તસ્થા પણ કહેવાય છે. હ્ ને મહાપ્રાણ કહેવાય છે.
૩૩ વર્ણ, વજ્ર વર્ગ, હૈં અને વિસર્ગ એ કંઠય છે.
ૐ વર્ણ, ઘ વર્ગ અને શ્ તાલવ્ય છે. ઋ વર્ણ ૮ વર્ગ ર્ અને પ્
