________________
[ રથ દ્વિતીયં શિશ ]
[ અર્થ થાત્વાર્થવિશેષ નિદvજાન્] प्रपरापसमन्वनिटुरभि,- व्यधिसूदतिनिप्रतिपर्यपयः । उप आङित्तिविंशतिरेष सखे ! उपसर्गगणः कथितः कविमिः॥१॥ उपसर्गेण धात्वर्थो, बलोदम्यत्र नीयते ।। विहाराहारसंहार, -प्रहारप्रतिहारषत् ॥ २ ॥ धात्वर्थ बाधते कश्चित् कश्चित् तमनुवर्तते । तमेव विशिनष्ट्यन्योऽनर्थकोऽन्यः प्रयुज्यते ॥ ३ ॥
પ્ર, પરા અમ્, સમ, અનું, અવ, નિરૂ, દુ૨, અભિ, વિ, અધિ. સુ, ઉદુ, અતિ, નિ, પ્રતિ, પરિ, અપિ, ઉપ અને આડુ આ વિશ “ ઉપસર્ગ કે કહેવાય છે.
ધતુપાઠમાં ધાતુને જે અર્થ કહેલ છે તે, આ ઉપસર્ગના સંબંધથી ધાતુ અનુભવના સામર્થ્યથી બીજા અર્થમાં લઈ જવાય છે. જેમકે - ૮૮૬. દૃr - ઇ - આ ધાતુનો હરણ કરે એવો અર્થ છે. છતાં પણ ઉપસર્ગના સંબંધથી અન્ય અર્થમાં વતે છે. જેમ. વિહાર = કીડા અથવા સારૂ ગમન. મહા = ભજન. સંલ્લાક = નાશ. કદા: = પ્રહાર. પ્રતિહાર = દ્વારપાલ.
કેઈ ઉપસર્ગ ધાતુના અર્થને બાધ કરે છે. જેમકે – ૩૨૦. fજ – જામ્ - ગતિ = જવું એ અર્થને બાધ કરી. ત. વેતિ = આ પ્રયોગમાં “ નિષેધ કરે છે' એ અર્થ થાય છે.
કોઈ ઉપગ ધાતુના મૂલ અર્થને જ અનુસરે છે. જેમકે –
