________________
સૂ૦ ૧-૧-૧૭, ૧-૧-૧૮
૨૩૯ (न्या०सं०) वर्णनिष्पत्तिकालभावेति-अत्राल्पस्वरत्वेन भावशब्दस्य पूर्वनिपातः । श्वासलक्षणमनुप्रदानं येषां ते तथा । इतरे इति-इतरत्वं पूर्ववाक्याऽपेक्षम्, न सर्वेषामित्यर्थः । उदात्तादीनां स्वरेष्वेव संभवान्न व्यञ्जनेषु इति व्यञ्जनोत्पत्तौ न कथ्यन्ते उदात्तादयो बाह्यप्रयत्नाः ॥१७॥
અનુવાદ - બ્રહવૃત્તિટીકામાં “વનિષ્પત્તિાનમાવાડમાવાગ્યામ્' પંક્તિ લખી છે ત્યાં ભાવ અને અભાવનો દ્વન્દ સમાસ કર્યો છે. ખરેખર તો અર્થ પ્રમાણે પહેલો અભાવ શબ્દ આવવો જોઈએ. પરંતુ વન્દ સમાસમાં અલ્પ સ્વરવાળું નામ પૂર્વપદમાં નિપાત થાય છે. એવો નિયમ હોવાથી ભાવ શબ્દ પૂર્વમાં લખ્યો છે, પરંતુ અર્થ વિચારતી વખતે તો પ્રથમ અભાવ પદનો અર્થ જ કરવો.
બ્રહવૃત્તિટીકામાં “શ્વાસનુકવાના યોષા:” શબ્દો લખ્યા છે. એનો અર્થ હવે જણાવે છે : શ્વાસ સ્વરૂપ અનુપ્રદાન જે વર્ષોમાં છે તે વર્ણો અઘોષ કહેવાય છે.
“તરે સર્વે મહાપ્રા:” આ વાક્યમાં ઇતરપણું પૂર્વ વાક્યની અપેક્ષાવાળું છે. આથી પૂર્વ વાક્યમાં વર્ગનો પ્રથમ, ત્રીજો તથા પાંચમો વ્યંજન અને અન્તસ્થા અલ્પપ્રાણવાળા છે. આથી હવે “ફતર તરીકે બાકીના વ્યંજનો સમજવા, પણ સ્વરોને સમજવા નહીં. ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત એ પ્રમાણે ત્રણ બાહ્ય પ્રયત્નો માત્ર સ્વરોમાં જ સંભવે છે, પરંતુ વ્યંજનોમાં એ પ્રયત્નો સંભવતાં નથી. આથી વ્યંજનની ઉત્પત્તિમાં ઉદાત્ત વગેરે બાહ્ય પ્રયત્નો કહેવાયા નથી.
॥ सप्तदशमम् सूत्रम् समाप्तम् ॥
सूत्रम् - स्यौजसमौशस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ટુસોસીક્યોરૂપાં ત્રથી ત્રથી પ્રથમ િ ૨ / ૨ / ૨૮ |
- તત્ત્વપ્રકાશિકા - स्यादीनां प्रत्ययानां त्रयी त्रयी यथासंख्यं प्रथमा-द्वितीया-तृतीया-चतुर्थीપશ્ચમી-પછી-સમીસંશા મવતિ |
