________________
૧૪૦
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ભાગ-૧
प्रत्यय लागतां "टू" जने "त्र" खेम जे आदेशो थाय छे. तेभ४ "इ" प्रत्यय थतां "द्वि" जने "त्रि" शब्दो जने छे.
( श०न्या० ) "मांक् माने" "हु-या-मा-श्रु- वसि - भसि - गु- वी० " [ उणा० ४५१.] इति त्रे आपि च मात्रा । एका च द्वे च तिस्रश्चेति द्वन्द्वे "सर्वादयोऽस्यादौ” [३.२.६१.] इति पुंवद्भावे एक-द्वि-तिस्रो मात्रा येषामिति बहुव्रीहौ "गोश्चान्ते ह्रस्वः०" [२.४.९६.] इति ह्रस्वे जसि "अत आ: स्यादौ जस्-भ्याम्-ये” [१.४.१.] इत्याकारे, समानदीर्घत्वे, सो रुत्वे “अवर्ण-भो-भंगो०” [१.३.२२.] इति रुलोपे एक - द्वि- त्रिमात्रा: ।
अनुवाद :- हवे मात्रा शब्दनी व्युत्पत्ति जतावे छे - "मांक्" धातु भापवुं अर्थमां जीभ गानो छे. आ "मा" धातुने "हु-या - मा... " ( उणादि० ४५१ ) सूत्रथी "त्र" प्रत्यय थाय छे. खाप्रमाणे “मात्र” शब्द प्राप्त थया पछी प्रभाग अर्थवाणो येवो "मात्र" शब्द स्त्रीलिंगमां होवाथी “आप्” प्रत्यय लागतां “मात्रा" शब्द प्राप्त थाय छे. हवे " एका च द्वे च तिस्रः च" से प्रमाणे द्वन्द्व सभास थवाथी तथा “सर्वादयोऽस्यादौ ( 3 / २ / ६१) सूत्रथी पुंवत्भाव थवाथी "एक-द्वि-त्रि” भे प्रमाणे द्वन्द्व समास जनशे हवे जा द्वन्द्व समासनो "मात्रा" शब्द साथै बहुव्रीहि समास थाय छे. “एक-द्वि-तिस्रः मात्रा येषाम् ते", सहीं " गोश्चान्ते ह्रस्वः ... " ( २/४/८६) सूत्रथी ह्रस्वः थतां “एकद्वित्रिमात्र” स्व३५ बहुव्रीहि समास थशे. आा सामासिङ शब्दने प्रथमा अडुवयननो “जस्”. प्रत्यय लागतां “अत आ: स्यादौ... " ( १/४/१) सूत्रथी "मात्र" शब्हनां “अ”नो “आ” थतां एकद्वित्रिमात्रा + जस्. २ञ अवस्थामां "समानानाम् तेन दीर्घः " ( १ / २ / १) सूत्रथी समान स्वरनुं दीर्घपशुं थवाथी अने “स्"नो “र्” थवाथी तथा ते "" नो, पाछण ह्रस्व शब्दनो "ह" स्व३५ घोषव्यं न खावतां “अवर्णभो - भगो..." (१/३/२२) सूत्रथी सोप थाय छे. या प्रभारी "एकद्वित्रिमात्रा" स्व३५ सामासि शब्दनी प्राप्ति थर्ध.
( श० न्या० ) " इस शब्दे" "लटि - खटि - खलि - नलि - कण्यशौ० " [ उणा० ५०५.] इति वे ह्रस्वः । “दृश् विदारणे" "मघा- घङ्घाऽघ - दीर्घादयः " [ उणा० ११०.] इति घे दीर्घः । "प्लुंङ् गतौ" क्ते प्लुतः । द्वन्द्वे जसि ह्रस्व-दीर्घ- प्लुताः ।
अनुवाह :- हवे, ह्रस्व, दीर्घ भने प्लुत शब्दनी व्युत्पत्ति जतावे छे
“हस्” धातु " शब्द ४२वो" अर्थमा पहेला गएरानो छे. तेने "लटि - खटि - खलि....” (उणादि० प०५)” सूत्रथी “व” प्रत्यय थतां "ह्रस्व" शब्द जने छे.
"दृश्” धातु “झाडवा" अर्थमां नवमा गएरानो छे. आ धातुने " मघा - घङ्गाऽघ..." ( उणादि०
-