Page Text
________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम्
• જ્ઞાનાયત્તાઽર્થરિતિઃ નાસ્તિ •
९३
भाष्य- अथवा शून्योऽयं भङ्गः । यस्य ह्यजीवस्य सतो भव्यं जीवत्वं स्यात् स द्रव्यजीवः
स्यात्, अनिष्टं चैतत्।
पर्यायो वाऽस्तीति द्रव्यमात्रं निरस्ताशेषगुण- पर्यायव्रातं द्रव्यजीव इत्येवं शब्द्यते । ।
ननु च सतां गुण-पर्यायाणां बुद्ध्या नापनयः शक्यः कर्तुं यतो न ज्ञानायत्ताऽर्थपरिणतिः,
शून्योऽयं भङ्गः । शून्य इति
अर्थो यथा यथा विपरिणमते तथा तथा ज्ञानं प्रादुरस्तीत्यत आहन सम्भवति, अयं इति द्रव्य जीवविकल्प इति । यतो द्रव्यदेवः कः ? |
उच्यते— यो भव्यो 'देवपर्यायस्य योग्यो न तावद् भवति स मनुष्य एव सन् द्रव्यदेवोऽभिधीयते भविष्यति इतिकृत्वा, एवमिहापि यद्ययमवधीकृतो जीवः स इदानीमजीवः सन्नायत्यां जीवोऽजनिष्यंत् ततोऽयं विकल्पः समभविष्यत्, न चैतदस्तीत्येतदाह- यस्य ह्यजीवस्येत्यादि । यस्य इति → હેમગિરા
ભાષ્યાર્થ :- અથવા આ ભાંગો શૂન્ય સમજવો કારણ કે જે અજીવ હોય તે ભાવિમાં જીવત્વને પ્રાપ્ત કરનારો બને તો તેના માટે દ્રવ્યજીવ વિકલ્પ ઘટે પરંતુ તેવું તો ઈષ્ટ જ નથી ભાવથી યુક્ત જીવ તે અનાદિ પારિણામિક ભાવયુક્ત જીવ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે આ અનાદિ કાલીન પરંપરાગત જીવ એ સામાન્ય દ્રવ્ય રૂપ જ છે એવું કોઈ ન માને પણ અનાદિ પારિણામિક ભાવયુક્ત છે તે જણાવવા ‘અનાદિ પારિણામિક ભાવ' વિશેષણ છે. અહીં જે ‘ભાવ’ શબ્દ લખ્યો છે તેનાથી દ્રવ્યમાં કોઈ ભાવનો અંશ છે જ તે નક્કી થાય છે. પણ હકીકતમાં તો ‘દ્રવ્ય’ નિક્ષેપની વિવક્ષામાં ગુણપર્યાય ઘટે નહીં તેથી સમગ્ર ગુણ - પર્યાયના સમૂહથી રહિત દ્રવ્યમાત્ર તે દ્રવ્યજીવ તરીકે કહેવાય છે. દ્રવ્ય જીવનો ભંગ ઘટાડવા આ બૌદ્ધિક કલ્પના કરી છે. * દ્રવ્યજીવ વિકલ્પની શૂન્યતા
પ્રશ્ન :- જો દ્રવ્યમાં ગુણ-પર્યાય સદા હોય જ છે તો બુદ્ધિ વડે તેનું અપનયન (દૂરીકરણ) કઈ રીતે કરી શકાય ? અર્થની પરિણતિ પોતાના જ્ઞાનને આધીન નથી અર્થાત્ પોતાના જ્ઞાનના માધ્યમે પદાર્થોના પરિણામ ન ફરે પરંતુ જેમ જેમ અર્થોના પરિણામ (પર્યાય) ફરે તેમ તેમ તેવું જ્ઞાન થાય.
જવાબ :- તમારી વાત સાચી છે તેથી જ ‘શૂન્યોઽયં મળ' પદથી વાચકશ્રીએ ભાષ્યમાં આ દ્રવ્યજીવના વિકલ્પને શૂન્ય જણાવ્યો છે. આ વિકલ્પની શૂન્યતા આ મુજબ સમજી શકાશે→ જેમ કે ‘દ્રવ્ય-દેવ’ કોણ છે ? આના જવાબમાં આ પ્રમાણે કહેવાય કે જે જીવ (મનુષ્ય) દેવત્વના પર્યાયને યોગ્ય છે પણ હજુ દેવ થયો નથી તે મનુષ્યના પર્યાયમાં રહ્યો છતાં ભવિષ્યમાં દેવ થનાર છે તે અપેક્ષાએ તેને દ્રવ્ય દેવ તરીકે કહેવાશે. તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ અધિકૃત જીવ વર્તમાનમાં અજીવ છે અને ભાવિમાં જીવ તરીકે જન્મવાનો છે તેવું જો કહી શકાય તો આ દ્રવ્યજીવ ભંગ છુ. વૈવત્વપ" મુ.(વં.રાB)| ૨. "વ્વત પાA.સં.
| SR No. | 005749 |
| Book Title | Tattvarthadhigam Sutra Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Udayprabhvijay |
| Publisher | Vijay Kesharchandrasuri Foundation Girivihar Turst |
| Publication Year | 1950 |
| Total Pages | 462 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |