________________
‘અધ્યાત્મ-ઉપનિષદ’નો પ્રસાદ
મુનિશ્રી જયસુંદરવિજયજી
યશોવિજય ઉપાધ્યાયજીએ રચેલ અધ્યાત્મ-ઉપનિષદ' ગ્રન્થ જૈન સાહિત્યનું એક અમૂલ્ય રત્ન છે.
‘અધ્યાત્મમતપરીક્ષા’, ‘અધ્યાત્મસાર' અને ‘અધ્યાત્મોપનિષદ્' આ ત્રણ ‘અધ્યાત્મ’-શબ્દગર્ભિત કૃતિઓ પૂ. ઉપાધ્યાયજીએ રચી છે. તે પૈકી અધ્યાત્મમતપરીક્ષામાં અધ્યાત્મના નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવ એ ચા૨ નિક્ષેપો દર્શાવીને, પ્રધાનપણે તત્કાલીન બનાવટી આધ્યાત્મિક મતનું નિરસન કરાયેલું છે. ભાવઅધ્યાત્મનું સૌથી વિશાળ નિરૂપણ ‘અધ્યાત્મસારગ્રન્થ'માં કરાયું છે. અધ્યાત્મઉપનિષદ' ગ્રન્થનો મુખ્યપણે સૂર એ છે કે વાસ્તવિક અધ્યાત્મની પિછાન વિશુદ્ધ શાસ્ત્રવચનથી થાય છે, શાસ્ત્રવચન દ્વારા આત્મા જ્ઞાનયોગ અને ક્રિયાયોગના સમન્વયરૂપ અધ્યાત્મસાધનાને આત્મસાત્ કરે છે અને તેનાથી મુક્તિસાધક સમતાયોગ સિદ્ધ થાય છે.
આ ગ્રન્થમાં ચાર વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે :
(૧) શાસ્ત્રયોગશુદ્ધિ અધિકાર (૨) જ્ઞાનયોગશુદ્ધિ અધિકાર (૩) ક્રિયાયોગશુદ્ધિ અધિકાર (૪) સામ્યયોગશુદ્ધિ અધિકાર વિભાગ ૧ : શાસ્ત્રયોગશુદ્ધિ
આ વિભાગમાં અધ્યાત્મની વ્યાખ્યા વ્યવહાર અને નિશ્ચય, એમ બે નયના આધારે જુદીજુદી કરેલી છે. એવંભૂતનય એ અહીં નિશ્ચયનય છે અને ‘અધ્યાત્મ’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિથી લભ્ય અર્થ પર ભાર મૂકતાં ઉપાધ્યાયજી કહે છે કે આત્માને લક્ષમાં રાખીને જે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય આ પાંચે આચારોનું સુંદર પાલન થાય તે અધ્યાત્મ છે. આ અર્થ વ્યુત્પત્તિ દ્વારા એ રીતે ફલિત થાય છે કે ‘ગાનિ કૃતિ જ્ઞધ્યાભ’ અર્થાત્ આત્માને ઉદ્દેશીને થનારી વિશુદ્ધ ક્રિયા, એટલેકે જ્ઞાનાદિ પાંચ આચારોનું પાલન, તે અધ્યાત્મ.
આત્માનું શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન, નિરાકાર, સિદ્ધાત્મ સ્વરૂપ તો નિષ્ક્રિય છે, પરંતુ જ્યાં સુધી જીવ કર્મબદ્ધ છે ત્યાં સુધી અજ્ઞાન, અવિશ્વાસ, અંધશ્રદ્ધા, અશ્રદ્ધા, લમ્પટતા અને ખા ખા કરવું વગેરે અનેક દુરાચારોમાં રચ્યોપચ્યો અને ફસાયેલો રહે છે. શુદ્ધ નિષ્ક્રિય આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે આ દુરાચારો પાપાચારોનું વર્જન અનિવાર્ય છે. તે બે રીતે સંભવી શકે ઃ જીવ તમામ પ્રવૃત્તિઓને સર્વથા એકાએક બંધ
