________________
આધ્યાત્મિક પદો
મહેન્દ્ર અ. દવે
મધ્યકાલીન ગુજરાતી કવિતાને સમૃદ્ધ કરવામાં જૈન સંતકવિઓનું મહત્ત્વનું યોગદાન રહ્યું છે. આવા સંતકવિઓમાં ઉત્તર ગુજરાતના કનોડાના વતની મુનિશ્રી યશોવિજયજીનું નામ મોખરે છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના પરમ જ્ઞાતા, ભિન્નભિન્ન શાસ્ત્રોના મેધાવી પંડિત અને કવિતારાગી એવા આ વિરાગી સંત ‘કૂચલી શારદા' તરીકે પ્રકીર્તિત થયા છે. એમની કાવ્યરચનાઓ ‘ગૂર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ ૧–૨'માં પ્રસિદ્ધ થઈ છે. મુનિશ્રીની કેટલીક આધ્યાત્મિક અને ઉપદેશાત્મક રચનાઓનો અભ્યાસ કરવાનો અહીં ઉપક્રમ છે.
આ સંગ્રહના આધ્યાત્મિક પવિભાગમાં મુનિશ્રીનાં ભક્તિ, જ્ઞાન અને વૈરાગ્યવિષયક કાવ્યો સંગૃહીત થયાં છે. આ વિભાગને ‘આધ્યાત્મિક વિભાગ' ગણ્યો છે પણ આ પછીના વિભાગમાંય (ત્રીજા ખંડમાં) તત્ત્વગર્ભિત રચનાઓ મળે છે, જોકે એ વિશેષપણે સાંપ્રદાયિક છે. આ બીજા ખંડમાં બધી જ રચનાઓ આધ્યાત્મિક રંગની નથી. સંપાદન પૂરતો આધ્યાત્મિક' શબ્દ એના સરળ અર્થમાં સ્વીકારાયો છે એમ માનવું રહ્યું.
આ રચનાઓમાં પદેપદે આપણી પરંપરાપ્રાપ્ત સંતકવિતાના સંસ્કારો, વિચારો અને અભિવ્યક્તિમાં દેખાઈ આવે એ કુદરતી છે. સંતકવિતા એ તો વહેતી ગંગા છે. એની ગંગોત્રી વેદોપનિષદો કે આપણાં પ્રાચીન ધર્મકાવ્યો છે. પ્રાચીન કાળમાં પ્રગટેલી આ કાવ્યમંદાકિનીમાં મધ્યકાળના અનેક સંતકવિઓએ પોતાની શક્તિરુચિ અનુસાર વિમલ કુસુમોના ગણની અંજિલ અર્પીને સંતકવિતાને પરિપુષ્ટ કરી છે. યશોવિજયજીની રચનાઓમાં પણ આપણી પ્રાચીન તત્ત્વવિચારણા દેખાય એમાં કશું નવું નથી. જૂની પરંપરાને કવિએ પોતાની વાણી દ્વારા કેટલી સફળતાથી મૂર્ત કરી છે તે તપાસનો વિષય હોય.
યશોવિજયજી પ્રભુસ્મરણને માનવી માટે અનિવાર્ય તત્ત્વ માને છે. ‘પ્રભુભજન'માં ભજન વિનાના માનવીને જીવતા પ્રેત સાથે સરખાવે છે. બીજી એક રચનામાં કવિ, પ્રભુની અનુભૂતિની વાત, કબીરની યાદ આવે તેમ, કહે છે. પરમ પ્રભુ સબ જન શબ્દ ધ્યાવે.' આપણે સહુ શબ્દ દ્વારા લૌકિક કર્મકાંડો દ્વારા પ્રભુને પામવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ. પણ એ તો, અખો કહે છે તેમ ‘બાવન બાહેરો' કે ‘શબ્દાતીત’ છે. God is an experience and not a creed – આ વિધાનમાં
