________________
૩૦૮ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
યશોવિજયજીએ વિનિયોગ કર્યો છે ?
ચંદ્રપ્રભ જિન સાહેબા રે, તુમે છો ચતુર સુજાણ, મનના માન્યા સેવા જાણો દાસની રે, દેશો ફળ નિરવાણ આવો આવો રે ચતુર સુખભોગી,
કીજે વાત એકાંતે અભોગી. પ્રેમમાં વિશંભે થતી ગોઠડીનું સુખ કલ્પનાતીત છે. વસ્તી વિશ્વભર આ સુખને ચૌદ લોકની પડતું મૂકી એનાથી રૂડું બીજું કશું એને લાગતું નથી એમ જણાવી એનો મહિમા કરે છે. અવધૂત આનંદઘનજી પણ આવી જ અનુભૂતિ કરે
છે:
મીઠો લાગે તંતડો ને ખારો લાગે કોક
કત વિહુણી ગોઠડી, તે રણ માંહે પોક. આ સ્તવનમાં રમ્ય કોટિ જોવા મળે છે. વાચકને યાચકભાવ ન આવે એ રીતે આપવાથી દાતાની શાખ વધે છે અને યાચકની ઈજ્જત થાય એવી સહૃદયતાથી દાન કરવું જોઈએ. એવું ન થાય તો
જળ દીએ ચાતક ખીજવી
મેઘ હુઓ તીણે શ્યામ ચાતકને ખીજવીખીજવીને વૃષ્ટિ દ્વારા જળસિંચન કરવાથી મેઘ જેમ શ્યામ થયો એવી હાલત દાતાની થાય. અહીં વાદળોની શ્યામતાના કારણ અંગેની કલ્પનામાં રમ્ય કોટિ જોવા મળે છે. ચાતક અંગેની પુરાકથાનો એમાં ઉપયોગ થયો. છે. આપણાં પ્રાચીન મુક્તકો અન્યોક્તિ, અત્યુક્તિ અને કલ્પનોના કારણે, બદલાતી કાવ્યરુચિ અને પલટાતા કાવ્યપ્રવાહો વચ્ચે, આધુનિક રચનાઓ જેવાં જ અને જેટલાં જ, (કદાચ ચડિયાતાં) તાજગીપૂર્ણ અને આકર્ષક રહ્યાં છે. આ કડી એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. શ્રી ધર્મનાથ સ્વામીના સ્તવનમાં કવિ કહે છે :
થાશું પ્રેમ બન્યો છે. રાજ, નિરવહઠ્યો તો લેખે
મેં રાગી, પ્રભુ ચેં છો નિરાગી, અણજુગતે હોએ હાંસી... પ્રેમમાં કજોડું થાય તો હાંસી થાય. ભગવાન વીતરાગી અને હું રાગી. એવી સ્થિતિ અને એકતરફી સ્નેહ રાખવામાં હાંસી થાય છતાં એ પ્રીતિ રાખવામાં મારી શાબાશી છે એમ કવિ ઉમેરે છે.
કેટલીક વાર સાવ સરળ લાગતી બાબત શબ્દોથી સમજાવી શકાતી નથી, તેમ કેટલીક વાર ગહન લાગતી બાબતોને પણ શબ્દદેહ આપી શકાતો નથી. પ્રેમની, ઉત્કટ પ્રેમની અને ભાવોલ્લાસની અભિવ્યક્તિ અંગે પણ આવું કહી શકાય. હદયના સંકુલ ભાવોની છબિ શબ્દની ફ્રેમમાં મઢી શકાય કે કેમ એની શંકા રહે છે.
