________________
સ્તવનચોવીશીઓ
પન્નાલાલ ૨. શાહ
આપણા સાક્ષર કવિ-વિવેચક સ્વ. મનસુખલાલ ઝવેરીએ એક કાવ્યકૃતિનો આસ્વાદ કરાવતાં બહુ સરસ વાત કરી છે. એમણે કહ્યું છે : “મનુષ્યના વાટશત્રુઓ બે : વિષયેલાલસા અને વિપત્તિ. તેમાં વિષયલાલસા મનુષ્યને અવળે રસ્તે દોરી જાય ને વિપત્તિ મનુષ્યની મતિને એવી તો મૂંઝવી દેતી હોય છે કે મનુષ્ય સત્ય શું છે એ જોઈ શકતો નથી.” આ વાતને લંબાવતાં એમણે સરસ કહ્યું છે : “એ વાટશત્રુઓની સામે મનુષ્ય ટકી શકે, જો એને બળ અને જ્ઞાન મળે તો. વિષયનાં પ્રલોભનો સામે ટકી રહેવાનું બળ અને સત્યનું દર્શન કરાવી શકે એવું જ્ઞાન પરમાત્માની કૃપા – કૃપા નહીં કરુણા હોય તો જ પામી શકાય તેવી વસ્તુઓ છે.” મધ્યકાળમાં ભક્તિમાર્ગના આરાધક આપણા સંતકવિઓએ પરમાત્માની કરુણાને પામવા ઉપાસના કરી છે. એમાં અખૂટ કાવ્યરસ ઝરે છે.
જૈન ધર્મમાં દર્શનપૂજા, તીર્થયાત્રા આદિ નિમિત્તે મંદિરે જતાં શ્રાવકશ્રાવિકાને પ્રભુસ્તુતિ અને સ્તવનનો મહિમા વિશેષ છે. આ કારણે જૈન કવિઓ ચોવીસ તીર્થકરોનાં સ્તવનોની ચોવીસીના સર્જન તરફ વિશેષ વળ્યા હોય એવું જણાય છે. આવી ચોવીસીના રચયિતાઓમાં આનંદઘનજી, દેવચંદ્રજી, મોહનવિજયજી, ચિદાનંદજી વગેરે મુખ્ય છે. એમાં આનંદઘનજીની રચનાઓનો વિષય યોગ અને તત્ત્વજ્ઞાનની અભિવ્યક્તિ છે, જ્યારે દેવચંદ્રજીની ચોવીસીમાં મુખ્યત્વે દ્રવ્યાનુયોગની રજૂઆત છે. સામાન્ય શ્રાવકો-શ્રાવિકાઓને માટે એવી કૃતિઓ દુરારાધ્ય ગણાય. '
- ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ જૈન ધર્મના ચોવીસ તીર્થકરોનાં સ્તવનો રચ્યાં છે. એટલેકે એમણે ચોવીસી રચી છે. એમણે રચેલી આવી ત્રણ ચોવીસી હાલ ઉપલબ્ધ છે. એમાંની બે ચોવીસીમાં ઊર્મિભાવની છટા અને તીવ્રતાની અભિવ્યક્તિ છે, અને એક ચોવીસીમાં કથન, ચરિત્રવીગતસંગ્રહ વિશેષ છે. એકેક તીર્થંકર વિશે આ રીતે ત્રણત્રણ સ્તુતિકાવ્યો રચાય એટલે એમાં એકવિધતા અને પુનરુક્તિદોષ આવી જાય એવું આપણને સ્વાભાવિક લાગે. પરંતુ યશોવિજયજીનાં ભક્તિસભર સ્તવનોમાં માત્ર મહિમા-સ્મૃતિ નથી, એમાં ઉલ્લાસ, લાડ, મર્મ, નમ્રતા, મસ્તી, ટીખળ, ધન્યતાદિ ભાવોની દૃષ્ટાંતસુભગ સુઘડ અને કલ્પનાશીલ રજૂઆત. છે. નિવ્યાજ નૈકટ્યલાડ આ સ્તવનોનું છટાળું પાસું છે, જે ભાવકમાં સમભાવ,
