Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth

SR No.: 005729
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
Publication Year: 1993
Total Pages: 366
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 7 MB

Page 289

૨૬૮ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
સાધારણધમ ઉપમા છે. અહીં જડ – લેપક ઉપમેય છે. કાગડો ઉપમાન છે, પ્રજ્ઞાવાન ઉપમેય છે, રાજહંસ ઉપમાન છે, રૂવ શબ્દ સાદૃશ્યવાચક છે, શ્રી અને અશ્રી સાધારણધર્મો છે.
યશોવિજયજીના મત પ્રમાણે લ્મો શ્લોક વ્યતિરેકગર્ભિત આક્ષેપથી. સમલંકૃત છે:
अर्हच्चैत्यमुनीन्दुनिश्रिततया शक्रासनक्ष्मावधि .. प्रज्ञप्तौ भगवान्जगाद चमरस्योत्पातशक्ति ध्रुवं । जैनी मूर्तिमतो न योऽत्रजिनवजानाति जानाति क-.
स्तं मर्त्य बत श्रृंगपुच्छरहितं स्पष्टं पशुं पंडितः ॥ અહીં જિનમૂર્તિને જિનવતું ગણી હોવાથી અનન્વય નામનો અલંકાર થાય કારણકે જિનમૂર્તિની તુલના સાક્ષાત્ જિન (= તીર્થંકર ભગવાન) સાથે જ થઈ શકે. પરંતુ યશોવિજયજીએ વ્યતિરેક કચ્યો છે. છતાં મૂળ શ્લોકમાં સ્પષ્ટ રીતે ઉપમેયનું અતિશયિત્વ નથી દર્શાવ્યું. “વહુનો પ્રયોગ તુલના સૂચવે છે, એટલે અનન્વય અલંકાર માનવો વિશેષ યોગ્ય લાગે છે.
મનુષ્ય પર પશુનો આક્ષેપ ‘આક્ષેપ' અલંકાર નથી દંડી પ્રમાણે પ્રતિષધોક્તિ આક્ષેપ છે. (કાવ્યાદર્શ ૨/૧૨૦) પરંતુ મમ્મટ વગેરે પ્રમાણે સીધો નિષેધ એ આક્ષેપ નથી, નિષેધનો આભાસ એ આક્ષેપ છે. આથી યશોવિજયજીએ અહીં કલ્પેલો આક્ષેપ ચિંત્ય છે. અહીં તો મનુષ્યત્વ પર પશુત્વનો આરોપ છે. યશોવિજયજી મમ્મટનું વ્યતિરેકલક્ષણ ઉદ્ધરે છે અને આની વીગતે ચર્ચા તેમણે અલંકારચૂડામણિ' વૃત્તિમાં કરી છે એમ કહે છે. આ અનુપલબ્ધ કૃતિ હેમચન્દ્રના કાવ્યાનુશાસન' પરની ટીકા હોવાનો સંભવ છે. ૧૦મા શ્લોકમાં ત્રણ અલંકારોનો સંકર છે ?
मूर्तीनां त्रिदशैस्तथा भगवतां सकूनां सदाशातना त्यागो यत्र विधीयते जगति सा ख्याता सुधर्मासभा । इत्यन्वर्थ विचारणापि हरते निद्रां दृशोर्दुनय
ध्वांतच्छेदरविप्रभा जडधियं घूकं विना कस्य न ॥ અહીં સુધમાં સભા ઘુવડ સિવાય કોની નિદ્રા હરતી નથી? તે કેવી છે? તો કહે છે દુનયરૂપી અંધકારનો છેદ કરનારી રવિપ્રભા (= સૂર્યપ્રભા) છે. અહીં ‘રવિપ્રભા જેવી’ એવી વ્યાખ્યા ન કરવી કારણકે, તેના જેવા કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ટૂંકમાં રવિપ્રભા'માં રૂપક જ સમજવું. વળી અહીં વિનોતિ, રૂપક અને કાવ્યલિંગ આ. ત્રણેય અલંકારો રહેલા છે. વિનોક્તિ એટલે જ્યાં એક વિના બીજું રહી ન શકે (ઘુવડ જેવા જડમતિ સિવાય અંધકાર ન રહી શકે. રૂપક એટલે જ્યાં ઉપમાન અને ઉપમેયનો અભેદ છે અને કાવ્યલિંગ અથત જ્યાં હેતુ વાક્ય કે પદાર્થરૂપ છે.