________________
૨૧૪ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
મહાકાવ્યમાં મળે છે. આ બધા ઉલ્લેખો તેમની બહુમુખી પ્રતિભાનો પરિચય કરાવવા પૂરતા છે.
આ પ્રખર તૈયાયિક વિદ્વાન કાવ્યમાં બેત્રણ સ્થળે શુદ્ધ વાણીનો આદર્શ પ્રસ્થાપિત કરતા જણાય છે ?
न वेत्ति वक्तुं खलु नीचजिह्वा
કૂત્તે ન સપનાં | ય | (રૂ.9૪), ' આ પછીના જ શ્લોકમાં યશોવિજયજીએ કહ્યું છે કે ' '
गुणग्रहेणैव विचिन्त्य वाचामाचारपूताः फलवंजनित्वम् ।
भवन्ति सन्तः किल सिद्धशुद्धसारस्वताः केचन तप्रपञ्चे । (३.१४) જે ગુણનું ગ્રહણ કરે અને આચારપૂત હોય, તે જ વાણી સાચા અર્થમાં સફળ કહેવાય અને વિરલ એવા શુદ્ધ સારસ્વત સંતો જ આવી વાણીનું સર્જન કરી શકે
આ મહાકાવ્યમાં ઋષભદેવની શાસનપદ્ધતિનું (૧.૨.૯) તેમજ ભારતની શાસનપદ્ધતિનું (૨.૧.૨૨) વર્ણન રાજનીતિશાસ્ત્રની તેમની વિદ્વત્તાનો અણસાર આપે છે, જેમકે,
न जातु कोपात् कुटिलीकृते ध्रुवौ शरासने नैव शिरो न्यधीयत । स्वशक्तिमोघीकृतशेषसाधनः प्रताप एवास्य ततान दिग्जयम् ।। ग्रहेषु भास्वानिव कान्तिसम्पदा सदाशयो युग्मिषु सर्वतोऽधिकः । प्रजाहितार्थं कृतसारसङ्ग्रहो बभूव भूमान् भरते स आदिमः ।। (१.७-८) अवैति शत्रुक्षितिपान् समग्रान् युक्तं मृगानेव स राजसिंहः । मुखे तृणं ग्राहयिता रणे तानरण्यवासं भयकम्पतां च ॥ (३.४४)
ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખો શ્રી યશોવિજયની બહુશ્રુતતાની ઝાંખી કરાવે છે. “આર્ષભીયચરિત' મહાકાવ્ય તરીકે
નૈષધીયચરિતના પ્રભાવ નીચે રચાયેલા આ મહાકાવ્યને મહાકાવ્યનાં લક્ષણો બરાબર લાગુ પડે છે એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે.
સર્મબન્ધ એવા આ મહાકાવ્યના કુલ કેટલા સર્ગ એમણે રચવા ધાર્યા હશે, એનો આ ચાર સર્ગ પરથી ચોક્કસ ખ્યાલ આવતો નથી, પણ તે પરથી એમ કહી. શકાય કે મહાકવિએ વિસ્તૃત મહાકાવ્યની રચના કરવી ધારી હશે. તેના પ્રત્યેક સર્ગમાં ૧૩૦થી વધારે શ્લોક છે. તેના પ્રથમ સર્ગનો મુખ્ય છંદ વંશસ્થ છે, બીજાનો વિયોગિની છે, ત્રીજાનો ઉપજાતિ છે અને ચોથાનો સ્વાગત છે. દરેક સર્ગને અંતે છેલ્લા ચારેક શ્લોકોમાં છંદ બદલાય છે.
આદિદેવને નિરૂપતા આ કાવ્યનું વસ્તુ આપણે ઉપર જોયું તેમ પૌરાણિક સામગ્રી પર નિર્ભર છે. આ કાવ્યના નાયક આદિદેવ ઋષભદેવ છે અને તે
