________________
‘તિઙન્વયોક્તિ'નો પ્રતિપાદ્ય વિષય
પ્રાચીન સમયથી વૈદિક દર્શનમાં શ્રદ્ધા રાખનારા મીમાંસકો, નૈયાયિકો અને વૈયાકરણોએ શાબ્દબોધ (અર્થાત્ શબ્દમાંથી થતા અર્થબોધ)ની પ્રક્રિયા વિશે અનેક ચર્ચાવિચારણા કરી છે. પરંતુ શાબ્દબોધનો વિષય મુખ્યત્વે પાણિનીય વ્યાકરણના ગ્રંથોમાં જ વિસ્તારથી ચર્ચાયો હોય એમ જણાય છે. ભર્તૃહરિના ‘વાક્યપદીય’ ગ્રંથમાંથી પ્રેરણા લઈને પાણિનીય વૈયાકરણોએ શબ્દાર્થનિર્ણય કરી આપનારા અનેક ગ્રંથોની રચના કરી છે. તેમાં (૧) કૌણ્ડ ભટ્ટકૃત વૈયાકરણભૂષણ(સાર)' અને (૨) નાગેશ ભટ્ટકૃત વૈયાકરણસિદ્ધાન્તમંજૂષા' જેવા ગ્રન્થો ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. ભટ્ટોજિ દીક્ષિતકૃત વૈયાકરણ-સિદ્ધાન્તકારિકા'ઓ ઉપર લગભગ સોળમી સદીના અંતભાગમાં (કે સત્તરમી સદીના આરંભે) તેમના જ ભત્રીજા કૌણ્ડ ભટ્ટે વૈયાકરણભૂષણ’ની રચના કરી છે. આ ગ્રન્થનો અભ્યાસ કર્યા પછી, તેની પ્રગાઢ અસર નીચે શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયજીએ પ્રસ્તુત તિઙન્વયોક્તિ'ની રચના કરી છે.
ક્રિયાવાચક ધાતુઓને લગાડવામાં આવતા તિર્ (પરમૈપદના નવ અને આત્મનેપદના નવ – એમ કુલ મળીને અઢાર) પ્રત્યયોના જે કર્ત, કર્મ, સંખ્યા અને કાળ એવા ચાર અર્થો છે, તેનો વિશેષણતયા ક્યાં અન્વય કરવો એ વિશે આ તિઙન્વયોક્તિ'માં ચર્ચા કરવામાં આવી છે. આ કૃતિના આરંભે મૂકેલા મંગલશ્લોકમાં સૂચવ્યું છે. તે મુજબ શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયજીએ શાબ્દિકો (=વૈયાકરણો) અને નૈયાયિકોના મનોવિનોદન અર્થે આ કૃતિની રચના કરી છે.
તિઙન્વયોક્તિ'ના આરંભે વૈયાકરણોના મતે ધાત્વર્થ અને તિર્થ કયા-કયા છે, અને તેમનો પરસ્પર વિશેષ્યવિશેષણતયા કેવી રીતે અન્વય કરવો તેની રજૂઆત કરવામાં આવી છે. વૈયાકરણોના મતે તિઙન્ત પદમાંથી મળતા અર્થો આ પ્રમાણે છે :
તિઙન્તપદ
૧. વ્યાપારરૂપી બે અર્થો કહેવાય છે.
‘તિઙન્વયોક્તિ' ] ૧૯૯
ધાતુથી
૨. ફલ
पच् अ + ति
તિક્ પ્રત્યયથી
૧. વ્યાપારાશ્રય
↓
(=કતા)
૨. ક્વાશ્રય
↓
(=કર્મ)
રૂપી બીજા બે અર્થો કહેવાય છે. આ ઉપરાંત તિક્ પ્રત્યયોમાંથી ૩. સંખ્યા
અને ૪. કાલરૂપી અર્થો પણ મળે છે.
