________________
ભાષારહસ્ય'માં નિરૂપિત સત્યા ભાષા – એક અભ્યાસ
વિસન્તકુમાર મ. ભટ્ટ
તત્ત્વાર્થસૂત્ર'ની પ્રસ્તાવનામાં પંડિત શ્રી સુખલાલજીએ જણાવ્યું છે કે વૈશેષિક, સાંખ્ય અને વેદાન્ત જેવાં દર્શનો “રોયમીમાંસાપ્રધાન’ છે. પરંતુ કેટલાંક દર્શનોમાં ચારિત્રની મીમાંસા મુખ્ય છે. જેમકે, યોગ અને બૌદ્ધદર્શનમાં. જીવનની શુદ્ધિ શું છે? તેને કેવી રીતે સાધી શકાય? તેમાં કોણ કોણ બાધક છે? ઈત્યાદિ જીવનસંબંધી પ્રશ્નોનો જવાબ શોધવાનો ત્યાં ઉપક્રમ છે. ભગવાન મહાવીરે પોતાની મીમાંસામાં શેયતત્ત્વ અને ચારિત્રને એકસરખી રીતે સ્થાન આપ્યું છે. આથી તેમની તત્ત્વમીમાંસા એક તરફથી જીવઅજીવના નિરૂપણ દ્વારા જગના સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે, અને બીજી તરફ આસવ, સંવર આદિ તત્ત્વોનું વર્ણન કરીને ચારિત્રનું સ્વરૂપ દશવિ છે. તેમની તત્ત્વમીમાંસાનો અર્થ છે શેય અને ચારિત્રનો સમાન રૂપથી વિચાર. આ ચારિત્રના એક અંગ તરીકે ભાષાવિશદ્ધિની જરૂરિયાત છે એમ જૈન દર્શનમાં અનેક જગ્યાએ કહેવાયું છે. તદુપરાંત, ભાષાવિષયક બીજા અનેક તાત્ત્વિક વિચારો જૈન દર્શનમાં વિચારાયા છે. આજથી લગભગ ત્રણ સો વર્ષ પૂર્વે શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયે ભાષારહસ્ય' નામના એક પ્રકરણગ્રન્થની રચના કરી છે.
આ પ્રકરણગ્રન્થના આરંભે તેમણે જણાવ્યું છે કે – આ પૃથ્વી ઉપર જે કોઈ નિઃશ્રેયસની ઇચ્છાવાળો હોય તેણે ભાષાવિશુદ્ધિ અવશ્ય પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ. કારણકે વાકસમિતિ (વાણીનો સંયમ) અને વાકગુપ્તિ (વાણીનું રક્ષણ) તે ભાષાવિશુદ્ધિને આભારી છે. વળી, આ વાસમિતિ અને ગુપ્તિ અને તો પરમ નિશ્રેયમાં હેતુભૂત એવા ચારિત્રનાં અંગ છે. અહીંયાં વચનવિભક્તિમાં અકુશળ એવી વ્યક્તિને કેવળ મૌન સેવવા માત્રથી જ વાકગુતિની સિદ્ધિ મળી જતી નથી. કેમકે અનિષ્ણાત વ્યક્તિ સર્વથા મૌન રહેવાથી તો વ્યવહારનો ઉચ્છેદ થશે અને આવા અનિષ્ણાતને વાફગુપ્તિમાં અધિકાર જ નથી. જેમ કહેવાયું છે કે –
वयणविभत्ति अकुसलो, वओगयं बहुविहं अयाणंतो । નવે ન મારૂ વિવી, વેવ યમુત્તર્ણ પત્તો !
-ટશ૦૦૭નિ જાથા ૨૧૦ અર્થાત વચનવિભક્તિમાં અકુશળ એવો જે વાણીગત અનેક પ્રકારોને જાણતો નથી તે જો કંઈ જ ન બોલે એટલેકે મૌન સેવે તો પણ તેને વાગુ-ગુપ્તતા પ્રાપ્ત
