________________
જ્ઞાનબિન્દુમાં કેવલાદ્વૈત વેદાન્તની સમાલોચના D ૧૫૭
દુરાગ્રહ નહોતો. સુરેશ્વરાચાર્યે પણ કહ્યું છે કે પ્રત્યગાત્માને વિશે જે-જે પ્રક્રિયાથી (અવચ્છેદવાદ કે પ્રતિબિંબવાદ કે આભાસવાદ કે એકજીવવાદ કે અન્ય) બોધ થતો હોય તે-તે જ પ્રક્રિયા અહીં સારી હોઈ શકે (કારણકે એનું ઉપાય તરીકે જ મહત્ત્વ छ), भने ते. नानाविध डी श3 -
यथा यथा भवेत्पुंसां व्युत्पत्तिः प्रत्यगात्मनि । ' सा सैव प्रक्रियेह स्यात् साध्वी सा चानवस्थिता ।।
(बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिक १.४.४०२) કેવલાદ્વૈત વેદાંતની પ્રક્રિયાનો નિરાસ કરતી વખતે તેનું આ દૃષ્ટિબિંદુ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ એટલું જ કહેવાનો આશય છે. બાકી બુદ્ધિના પરિષ્કારને માટે યશોવિજયજીએ બ્રહ્મજ્ઞાન આદિ પ્રક્રિયાનો નિરાસ કર્યો છે તે તેમના ગ્રંથમાં અસ્થાને નથી કારણકે જૈનોના આવરણના સિદ્ધાન્તની સાથે વેદાંતની પરિભાષા અને વિચાર-સરણિ કેટલીક બાબતોમાં મળતી આવે છે? ___उत. सुमतात. ज्ञानबिन्दुनी तेमनी प्रस्तावनाम (पृ.५१-५२) વેદાંતની અજ્ઞાનગત ત્રિવિધ શક્તિ (જેનું નિરૂપણ ઉપર કર્યું છે) અને જૈનદર્શનની ત્રિવિધ આત્મભાવવાળી પ્રક્રિયાની તુલના કરી છે તે અવતરણ લેખની સમાપ્તિએ माप्यु छ : - जैन दर्शन के अनुसार बहिरात्मा, जौ मिथ्यादृष्टि होने के कारण तीव्रतम कषाय और तीव्रतम अज्ञान के उदय से युक्त है अत एव जो अनात्माको आत्मा मान कर सिर्फ उसीमें प्रवृत्त होता है, वह वेदान्तानुसारी आद्यशक्तियुक्त अज्ञान के बंल से प्रपञ्च में पारमार्थिकत्व की प्रतीति करने वाले के स्थान में है । जिस के जैन दर्शन अन्तरात्मा अर्थात् अन्य वस्तुओं के अहंत्वममत्व की ओर से उदासीन हो कर उत्तरोत्तर शुद्ध आत्मस्वरूप में लीन होने की
ओर बढ़ने वाला कहता है, वह वेदान्तानुसारी अज्ञानगत दूसरी शक्ति के द्वारा व्यावहारिकसत्त्वप्रतीति करने वाले व्यक्ति के स्थान में है । क्यों कि जैनदर्शनसंमत अन्तरात्मा उसी तरह आत्मविषयक श्रवणमनननिदिध्यासन वाला होता है, जिस तरह वेदान्तसंमत व्यावहारिकसत्त्वप्रतीति वाला ब्रह्म के श्रवणमनननिदिध्यासन में ।
जैनदर्शनसंमत परमात्मा जो तेरहवें गुणस्थान में वर्तमान होने के कारण द्रव्य मनोयोग वाला है वह वेदान्तसंमत अज्ञान गत तृतीयशक्तिजन्य प्रातिभासिकसत्त्वप्रतीति वाले व्यक्ति के स्थान में है । क्यों कि वह अज्ञान से सर्वथा मुक्त होने पर भी दग्धरज्जुकल्प भवोपग्रहिकर्म के संबन्ध से वचन आदि में प्रवृत्ति करता है । जैसा कि प्रातिभासिकसत्त्वप्रतीति वाला व्यक्ति ब्रह्मसाक्षात्कार होने पर भी प्रपञ्च का प्रतिभास मात्र करता है। जैन दर्शन जिस को शैलेशी अवस्था प्राप्त आत्मा या मुक्त आत्मा कहता है वह वेदान्तसंमत अज्ञानजन्य त्रिविध दृष्टि से पर आत्मबोध वाले व्यक्ति के स्थान में है । क्यों कि अब मन,