________________
તત્ત્વાર્થભાષ્યટીકા”
નગીનદાસ જીવણલાલ શાહ
ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી પ્રખર તૈયાયિક હતા. તેઓ અઢારમી સદીમાં થયા. તે જમાનામાં વિદ્વાનોમાં નવ્ય ન્યાયની ખાસ પ્રતિષ્ઠા હતી. તેથી બનારસમાં રહી અભ્યાસ કરનાર ઉપાધ્યાયજીએ પોતાના ન્યાયના તેમજ શાસ્ત્રીય ગ્રંથોમાં નવ્ય ન્યાયની શૈલી પ્રયોજી છે. નવ્યન્યાયનું અધ્યયન અમુક ક્ષેત્ર અને અમુક વર્તુળ પૂરતું મર્યાદિત રહ્યું છે. તેનું પ્રચલન બંગાળમાં, મિથિલામાં અને બનારસ જેવા વિદ્યાધામમાં રહ્યું છે. ગુજરાતમાં, રાજસ્થાનમાં કે મહારાષ્ટ્રમાં તેનો કોઈ ખાસ પ્રચાર નથી. તેથી ઉપાધ્યાયજીના વાયગ્રંથો આપણા માટે દુરૂહ અને અભ્યાસબાહ્ય રહ્યા છે. મેં જેના પર આ નિબંધ લખ્યો છે તે “તત્ત્વાર્થભાષ્યટીકા પણ મહદંશે નવ્યશૈલીમાં રચાયેલી છે.
આ ટકા છઠ્ઠી સંબંધકારિકાથી પ્રથમાધ્યાયની સમાપ્તિ સુધી જ ઉપલબ્ધ છે. તેમાં તેમણે પોતાની ઘણી કૃતિઓના ઉલ્લેખો કર્યા છે, જેમકે અધ્યાત્મપરીક્ષા, નયામૃતતરંગિણી, અનેકાંતવ્યવસ્થા, જ્ઞાનબિંદુ, અધ્યાત્મસાર અને નયોપદેશ. આ ઉપરથી જણાય છે કે આ ટીકાની રચના ઉપાધ્યાયજીએ પક્વ દશામાં કરી છે અને તેથી તે અતિ પ્રૌઢ બની છે. ટીકા જો સંપૂર્ણ ઉપલબ્ધ થાય તો આપણું અહોભાગ્ય ગણાય. - પ્રસ્તુત ટીકા વાંચતાંવાંચતાં મને જે નોંધપાત્ર જણાયું તેની નોંધ હું લેતો ગયો અને તે નોંધ જ અહીં હું રજૂ કરીશ.
સં.ક.૮ના “મનપ્રાદ' શબ્દનો અર્થ તેમણે મનની પરમનિમલતા કર્યો છે. અહેતુની અભ્યર્થનાના ફળ રૂપે મનની પરમનિર્મળતા સાધક પામે છે. આ પરમનિર્મળતા છે રાગદ્વેષનો અભાવ. પ્રસાદ એટલે હર્ષ, આનંદ એવો અર્થ કરવાનો નથી. હર્ષ, આનંદ એવો અર્થ સામાન્ય રીતે કરવામાં આવે છે અને પરિણામે સાધક ભાવાવેશમાં આવવાનો સાત્ત્વિક-આંગિક અભિનય કરતો હોય છે. મનની પ્રસન્નતાનો – પ્રસાદનો સાચો અર્થ ઉપાધ્યાયજીએ અહીં ઉદ્દઘાટિત કર્યો છે. ચિત્તપ્રસન્ન રે પૂજનફળ કહ્યું રે એ આનંદઘનજીવચનને અને “મન પ્રસન્નતાતિ qમને જિનેશવરે પંક્તિને ખરા અર્થમાં સમજવામાં આપણને આ અર્થ સહાય કરે
સં.ક. ૮-૧૦ની ટીકામાં શંકાકાર આશંકા કરે છે કે તીર્થકર કૃતાર્થ છે અને
