Page Text
________________
વૈરાગ્યકલ્પલતા” – રૂપકાત્મક કથાસાર મહાકાવ્ય તરીકે ૯૧
ભવપ્રપંચાકથા” દ્વારા સિદ્ધર્ષિગણીને ફાળે જાય છે. તો એ જ વિરાટ કૃતિને સંક્ષિપ્ત. કરી, કથાસાર મહાકાવ્ય જેવા નવતર સ્વરૂપે મૂકવાનું માન વૈરાગ્યકલ્પલતા' દ્વારા ઉપા. યશોવિજયજીને ફાળે જાય છે.
સિદ્ધર્ષિગણીકૃત ‘ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાને ડૉ. યાકોબીએ ભારતીય સાહિત્યની પ્રથમ રૂપક કૃતિ કહી છે. તો યશોવિજયકૃત વૈરાગ્યકલ્પલતા' ભારતીય સાહિત્યમાં સર્વોત્તમ સંસ્કૃત કથાસાર મહાકાવ્ય છે.
આમ રૂપકકથાઓએ ભારતના ધાર્મિક તેમજ ઔપદેશિક સાહિત્યનાં ઉત્તેગ શિખરો સર કર્યા છે. કારણકે અલંકારશાસ્ત્રીય બંધનરહિતતાની મોકળાશે તેને વિસ્તરવામાં આડકતરી મદદ કરી છે. પરિણામે જૈન આગમ સાહિત્યમાંથી વહેતાં આવતાં રૂપકઝરણાં ધીમેધીમે ઔપદેશિકતાના મહાગિરિ ઉપરથી નીચે ઊતરી સિદ્ધર્ષિ સુધીમાં તો મહાનદ બની જાય છે. પછી તેના વિશાળ વારિરાશિમાંથી પરવર્તી રૂપકસાહિત્યની અનેક નહેરો નીકળી. પરંતુ તેમાંથી નિર્મળ, સુરમ્ય સરોવર સર્જાયું તે યશોવિજયજીની લાક્ષણિક કૃતિ વૈિરાગ્યકલ્પલતા.'
વૈરાગ્યકલ્પલતાનું કથાવસ્તુ, પાત્રો, પ્રસંગો, આંતરિક ભાવનાઓ, સિદ્ધાંતપ્રદર્શન, વર્ણનપરંપરા, કથયિતવ્ય – આ બધું જ “ઉપમિતિ' અનુસાર જ છે. છતાં વૈરાગ્યકલ્પલતામાં યશોવિજયજીએ પોતાની અસાધારણ વિદ્વત્તા પ્રકટ કરતાં કેટલાંક નવસર્જની-પરિવર્તનો કરીને મૌલિકતા રજૂ કરી છે, તો પણ કહેવું જોઈએ કે તેઓ મૂળ કૃતિની પ્રભાવક અસરમાંથી મુક્ત થઈ શક્યા નથી. મોતીચંદ કાપડિયાએ યોગ્ય જ કહ્યું છે કે યશોવિજયજીના ગ્રંથયુગલમાં “ઉપમિતિ -નો ટૂંકો સાર જાણે કે સિદ્ધર્ષિએ જ લખ્યો હોય તેવી પદ્યરચના છે.
આમ છતાં એમાં યશોવિજયજીની અસાધારણ વિદ્વત્તા, મૌલિક સર્જનશક્તિ અને વિશેષ તો જૈન શાસનની સર્વોત્તમતાદર્શક રજૂઆતશક્તિનાં દર્શન થાય છે. તેથી સૂક્ષ્મતાથી જોનારને સંક્ષેપમાં નવસર્જનના અંશો અવશ્ય જણાશે. તેમનું નવસર્જન આ રીતે જોઈ શકાય.
, , વૈરાગ્યકલ્પલતા'નો પ્રથમ સ્તબક યશોવિજયજીનું મૌલિક સર્જન છે. આ આખોય સ્તબક તેમની પરિણત પ્રજ્ઞા અને અધ્યાત્મ તરફના અનુરાગનું સુફળ છે. વૈરાગ્યકલ્પલતાનો આ પ્રસ્તાવરૂપ સ્તબક નવસર્જન હોવાથી “ઉપમિતિમાં આઠ પ્રસ્તાવ છે જ્યારે વૈરાગ્યકલ્પલતામાં નવ સ્તબક છે. - “ઉપમિતિના પ્રથમ પ્રસ્તાવ અને વૈરાગ્યકલ્પલતા'ના પ્રથમ તબકમાં
એક વૈષમ્ય નોંધપાત્ર છે. સિદ્ધર્ષિએ રૂપકાત્મક શૈલીની અપૂર્વતા છતાં તેની શાસ્ત્રસંમતિ પ્રસ્થાપિત કરતાં સર્જેન્વિતોપમનું તસિદ્ધાન્તડયુપત્ત (ઉપ.. પ્ર.૧-૮૦) કહીને ઉપનયયુક્ત પીઠબંધમાં આત્મલઘુતાનું નિવેદન કર્યું છે, જ્યારે યશોવિજયજીએ પ્રથમ તબકમાં સત્તરમી સદીના જૈન શાસનમાં તેમણે નિહાળેલી વિકૃતિઓ ઉપર પ્રહારો કર્યા છે. ઉપમિતિ’ કથા કેટલાકને મતે ચંપૂકાવ્ય છે. પરંતુ
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |