________________
વૈરાગ્યકલ્પલતા' – રૂપકાત્મક કથાસાર મહાકાવ્ય તરીકે
પ્રહલાદ ગ. પટેલ
ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીકૃત કૃતિયુગલ વૈરાગ્યરતિ’ અને વૈરાગ્યકલ્પલતાનું પરવર્તી જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અનેક રીતે વિશિષ્ટ સ્થાન છે. સ્વરૂપ - પ્રકારની દૃષ્ટિએ વિચારતાં આ કૃતિઓ રૂપકાત્મક કથાસાર મહાકાવ્યની અનેક લાક્ષણિકતાઓ ધરાવે છે.
વૈરાગ્યરતિ' ખંડિત કૃતિ છે અને વૈરાગ્યકલ્પલતા પૂર્ણ કૃતિ છે; વાસ્તવમાં ' તો નામભેદે ભિન્ન લાગતી આ એક જ કૃતિ છે; તેથી અહીં વૈરાગ્યકલ્પલતા'માં વિરાગ્યરતિ' અભિપ્રેત સમજવી.
આ રૂપકાત્મક કૃતિ હોવાથી જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તેનું સ્થાન વિચારતાં પહેલાં રૂપકસાહિત્યના ઊગમ-વિકાસ તરફ દૃષ્ટિપાત કરવાનો ઉપક્રમ છે.
જૈન સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્યમાં રૂપકનાં આદિબિંદુઓ આગમગ્રંથોમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, અને એ જ રૂપકો ઉત્તરકાલીન. કથાઓના મૂળસ્રોત સમાન છે. આ આગમિક રૂપકાત્મક યા પ્રતીકાત્મક દૃષ્ટાંતોમાં કથાદેહ માંસલ નથી, છતાંયે પરવર્તી જૈન કથાસાહિત્યમાં રૂપકાત્મક સાહિત્યનાં બી અહીં પડ્યાં છે.
સૂત્રકતાંગનું પુંડરીક અધ્યયન કે જ્ઞાતાધર્મકથાનું ધન શેઠ અને પુત્રવધૂઓનું દૃષ્ટાંત આકાર યા કથાવસ્તુની દૃષ્ટિએ પુષ્ટ નથી છતાં જૈન સાહિત્યનાં ઉપનયયુક્ત રૂપકોનાં કથાત્મક વર્ણનોની એ ઊગમભૂમિ છે. આને પગલે જ સંઘદાસગણીત પ્રાપ્ત કથા “વસુદેવહિંડી'નું (છઠ્ઠી સદી) મધુબિંદુ-દ્રષ્ટાંત, હરિભદ્રાચાર્યકત સમરાઇશ્ચકહા' (૮મી સદી)નું ભવાટવી-દ્રષ્ટાંત કે ઉદ્યોતનસૂરિકૃત “કુવલયમાલા' (શક સં.૭૦૦)નું કુટંગ-દ્વીપ-દૃષ્ટાંત ઉપનયો સાથે સર્જાયાં.
ભારતીય સાહિત્યમાં રૂપકનું ખેડાણ જૈન સાહિત્યમાં સવિશેષ થયું છે. અને તે પણ બે સ્વરૂપે ઃ (૧) દૃષ્ટાંતરૂપકો તરીકે. (૨) સંપૂર્ણ રૂપકો તરીકે. આ બીજા પ્રકારમાં અમૂર્ત ભાવોને મૂર્ત કરીને તેમનામાં માનવીય ભાવોનું આરોપણ કરીને વિકસાવેલી એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિ છે.
આ પદ્ધતિનું સૌ પ્રથમ મંડાણ કરનાર છે ઉદ્યોતનસૂરિ. કુવલયમાલામાં તેમણે ક્રોધ, માન, લોભ, માયા વગેરે અમૂર્ત ભાવોનું માનવીકરણ કર્યું છે, અને ત્યાર પછી પરવત જૈન સાહિત્યમાં આનો વિશાળ રાજમાર્ગ શરૂ થયો.
આ રૂપકસાહિત્યને તેની ચરમ સીમાએ પહોંચાડવાનો યશ “ઉપમિતિ
