________________
કે પાણીનો સ્વભાવ શીત છે; આ પ્રમાણે જણાવનારા વાદીની પ્રત્યે કુતર્ક કરનાર પ્રતિવાદી એમ કહે કે અગ્નિની સમીપમાં પાણીનો સ્વભાવ બાળવાનો છે, તો તેને ક્યો ઉત્તર છે ? કારણ કે આ અવસરે વાદી એમ કહે કે પાણીનો સ્વભાવ તો શીત જ છે. પરંતુ ત્યાં અગ્નિ નજીક હોવાથી અને પાણી દૂર હોવાથી પાણીનો શીત સ્વભાવ જણાતો નથી. ત્યારે તેના અનુસંધાનમાં પ્રતિવાદી જણાવે કે સ્વભાવ માટે એ નિયમ નથી કે એ(પાણી વગેરે) દૂર ન હોવું જોઈએ. દૂર રહેલો લોહચુંબક તેના સ્વભાવ મુજબ લોઢાને ખેચે છે. તેથી પ્રત્યક્ષવિરોધનો પરિહાર થઈ શકે છે. વિપ્રર્ષમાત્ર(દૂર હોવું તે) સ્વભાવ માનવામાં વિરોધી નથી. અર્થાત્ સ્વભાવ નહિ માનવામાં એ પ્રયોજક નથી. તેથી અયસ્કાંત(લોહચુંબક)ની જેમ અગ્નિની સમીપે પાણીનો સ્વભાવ બાળવાનો છે-આ પ્રમાણે કુતર્કવાદીના કથનમાં કયો ઉત્તર આપી શકાય ? કારણ કે સ્વભાવસ્વરૂપ ઉત્તરમાં પ્રશ્નોત્તર હોતા નથી. પાણીના શૈત્યસ્વભાવમાં અને દાહસ્વભાવમાં કોઈ પ્રબળ પ્રમાણ નથી. આ વાતને જણાવતાં યોગદષ્ટિ સમુચ્ચયમાં (સ્લો.નં. ૯૩-૯૪) ફરમાવ્યું છે કે
અર્વાગ્દષ્ટિવાળા-છવસ્થો અધિકૃત(ચોક્કસ) એક સ્વભાવ કયો છે તે જાણી શકતા નથી. તેથી અગ્નિ ભીંજવે છે-આ પ્રમાણે કહીને પ્રત્યક્ષથી બાંધદોષ હોવાથી તેના પરિહાર માટે તે કહે કે પાણીના સન્નિધાનમાં. તેમ જ પાણી બાળે છે-આ પ્રમાણે કહીને; થતા પ્રતીતિના બાધના પરિહાર માટે કહે કે અગ્નિના સન્નિધાનમાં. આ પ્રમાણે
