Page Text
________________
**
ચાલુાદમંજરી प्रतिभासनम् । किन्तु द्वयोरेव धर्मधर्मिणोः, इति शपथप्रत्यायनीयोऽयं समवाय इति भावार्थः ।
किञ्च, अयं तेन वादिना एको नित्यः सर्वव्यापकोऽमूर्तश्च परिकल्प्यते। ततो यथा घटाश्रिताः पाकजरूपादयो धर्माः | समवायसम्बन्धेन घटे समवेतास्तथा किं न पटेऽपि, तस्यैकत्वनित्यत्वव्यापकत्वैः सर्वत्र तुल्यत्वात् ।
यथाकाश एको नित्यो व्यापकोऽमूर्तश्च सन् सर्वैः सम्बन्धिभिर्युगपदविशेषेण सम्बध्यते, तथा किं नायमपीति। विनश्यदेकवस्तुसमवायाभावे च समस्तवस्तुसमवायाभावः प्रसज्यते। तत्तदवच्छेदकभेदाद् नायं दोष इति चेत् ? एवमनित्यत्वापत्तिः। प्रतिवस्तुस्वभावभेदादिति ।
अथ कथं समवायस्य न ज्ञाने प्रतिभासनं यतस्तस्य ‘इह' इति प्रत्ययः सावधानं साधनम् । इहप्रत्ययश्चानुभवसिद्ध एव, 'इह तन्तुषु पटः', 'इह आत्मनि ज्ञानम्' 'इह घटे रूपादयः' इति प्रतीतेरुपलम्भात्। अस्य च प्रत्ययस्य केवलधर्मधर्म्यनालम्बनत्वादस्ति समवायाख्यं पदार्थान्तरं तद्धेतुरिति पराशङ्कामभिसन्धाय पुनराह । इहेदमित्यस्ति मतिश्च સમવાયનો અભાવ આવશે. અર્થાત સમવાયને પૂર્વોકત સ્વરૂપવાળો માનવામાં (૧) એક ધર્મોના ગુણો બધા ધર્મીમાં (ર) એક ધમ ધર્મનો સમવાય તમામ ધર્મી ધર્મમાં અને (૩) એક ધર્મના નાશે તે ધર્મા–ધર્મવચ્ચેના સમવાયનો અભાવ આવે તો તે અભાવ સર્વ ધર્મી—ધર્મમાં આવવો આ ત્રણ આપત્તિ છે. ' '' ,
પૂર્વપલ :- એક જ સમવાયનો અવચ્છેદકભેદે ભેદ પડતો હોવાથી ઘટવથી અવચ્છિન્ન સમવાયનાં અભાવમાં પણ પટવાદિથી અવચ્છિન્ન સમવાય અખંડિત રહેશે, તેથી સમવાયાભાવની આપત્તિ આવશે નહિ.
ઉત્તરપક્ષ:- તો સમવાય અનિત્યસિદ્ધ થશે. કારણ કે દરેક વસ્તસાથે સમવાય ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવથી રહે છે, તેમ સિદ્ધ થાય છે. (અવચ્છેદક - વધુ દેશમાં વ્યાપ્ત થવાનાં સ્વરૂપવાળા ભાવને અમૂકમાં રાખી બાકીનામાંથી બાકાત કરે તેવો ધર્મ અવચ્છેદક કહેવાય. અને તે ભાવ અવચ્છિન્ન કહેવાય. અહીં સર્વત્ર વ્યાપ્ત થવાના સ્વરૂપવાળા સમવાયને બીજા પટાદિમાંથી અટકાવી માત્ર ઘટમાં જ રાખનાર ધર્મ “ઘટવ' છે. તેથી ઘટત્વ એ અવચ્છેદક અને સમવાય અવચ્છિન્ન છે. જૂધ-જૂદા પટાદિ દ્રવ્યાદિના સમવાયને સ્વત: એક જ હેવા છતાં તે-તે દ્રવ્યના પટdવગેરે ધર્મો માત્ર સ્વાશ્રય દ્રવ્યસાથે જ સંબંધિત રાખે છે. તેથી પટનો સમવાય ઘટમાં નહીં આવે એમ ઘટનો સમવાય પસાથે સંબંધ નહિ રાખે.આવો વૈશેષિક વગેરેનો આશય છે. ત્રીજી વિભક્તિનો અર્થ અવચ્છિન્ન કરવો. આ અવચ્છેદક ધર્મ ધર્મીમાં રહેલા બીજા ધર્મને (કે જે ધર્માભિન્નમાં વ્યાપ્ત થવાના સંભવવાળો છે)અવચ્છિન્નનિયંત્રિત કરે છે. આ જ પ્રમાણે સંયોગાદિ સંબંધો પણ અવચ્છેદક બને છે. અને તેઓને 1અવચ્છેદકસંબંધ કહે છે) સમવાયમાં અવચ્છેદકભેદે પડતો ભેદ પણ સમવાયના સ્વભાવમાં તેવો ભેદ પડ્યા વિના
સંભવે નહીં. અર્થાત સમવાય જે સ્વભાવથી (=ઘટવાવચ્છિન્નત્વ)ઘટમાં રહેશે તે સ્વભાવથી પટમાં નહીં રહે. તેથી પટમાં રહેવા અન્ય સ્વભાવકલ્પવો પડે. આમ સ્વભાવમાં ભેદ આવવાથી અને તે-તે ઘટાદિ સંબંધીના નાશે તેને સ્વભાવનો પણ નાશ આવવાથી પહેલા આકાશની બતાવેલી અનિત્યતાની જેમ આ સમવાય પણ અનિત્ય ઠરશે.
“ઈહ પ્રત્યયથી સમવાયની સિદ્ધિ -પૂર્વપક્ષ પૂર્વપલ- સમવાયસંબંધ જ્ઞાનમાં ભાસતો નથી એવું તમારું વચન અસંગત છે. “'એવો બોધ (“અહીં ! ‘આ’ એવા આકારનું જ્ઞાન) સમવાયને સિદ્ધ કરતું પ્રબળ સાધન છે. વળી આ ‘ફૂદ' પ્રત્યય અનુભવસિદ્ધ છે છે. “આ તત્તઓમાં પટ' “આ આત્મામાં જ્ઞાન” “આ ઘડામાં રૂપાદિ વગેરે પ્રતીતિ તો થાય જ છે, આવી હિ પ્રતીતિ માત્ર ધર્મ અને ધર્મીનાં આલંબનથી થતી નથી. કેમ કે બન્ને પરસ્પર અત્યંત ભિન્ન છે. અત્યંત ભિન્ન ન ધર્મનો ધર્મીમાં બોધ સંબંધોતર વિના અશક્ય છે. જો સંબંધોતર વિના પણ બોધ થતો હોય, તો ઘટાદિના ધર્મો છે
પટાદિમાં પણ ભાસવા જોઈએ. આમ ધર્મ-ધર્મભાવના નિયામકતરીકે સમવાયરૂપ પદાર્થાન્તરની કલ્પના પણ આવશ્યક છે. આવી પરાશંકાનું પ્રણિધાન કરીને જ કવિ દેવમ્' = અહીં આ આવી બુદ્ધિ તો સમવાયમાં પણ છે થાય છે, એમ કહે છે. “ફૂદ પ્રત્યય આશ્રય-આશ્રયભાવમાં હેતરૂપ છે. અને તે સમવાય સંબંધમાં વિદ્યમાન છે દેશી જ. (કાવ્યમાં રહેલા '' શબ્દનો અર્થ “અપિ =“પણ કરવાનો છે. અને તેનો સંબંધ વ્યવહિત છે. અર્થાત કે
કાવ્ય - ૭.
| SR No. | 005720 |
| Book Title | Anyayogvyavacched Dwatrinshika Tika Syadwadmanjari |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Jayshekharsuri, Ajitshekharsuri |
| Publisher | Jain Sangh Gantur |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 376 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 12 MB |