Page Text
________________
::::::::
સ્થા[મંજરી अथ “अपरिणामिनी भोक्तृशक्तिरप्रतिसंक्रमा च परिणामिन्यर्थे प्रतिसंक्रान्ते च तवृत्तिमनुभवति" इति पतञ्जलिवचनादौपचारिक एवायं प्रतिसंक्रम इति चेत् ? तर्हि "उपचारस्तत्त्वचिन्तायामनुपयोगी” इति प्रेक्षावतामनुपादेय एवायम् । तथा च प्रतिप्राणिप्रतीतं सुखदुःखादिसंवेदनं निराश्रयमेव स्यात् । न चेदं बुद्धेरुपपन्नं, तस्या जडत्वेनाभ्युपगमात् । अतएव जडा च बुद्धिः इत्यपि विरुद्धम् । न हि जडस्वस्पायां बुद्धौ विषयाध्यवसायः साध्यमानः साधीयस्तां दधाति । ननूक्तमचेतनापि बुद्धिश्चिच्छक्तिसान्निध्याच्चेतनावतीवावभासत इति । सत्यमुक्तमयुक्तं । तूक्तम् । न हि चैतन्यवति पुरुषादौ प्रतिसंक्रान्ते दर्पणस्य चैतन्यापत्तिः। चैतन्याचैतन्ययोरपरावर्तिस्वभावत्वेन शक्रेणाप्यन्यथाकर्तुमशक्यत्वात् । किञ्च, अचेतनापि चेतनावतीव प्रतिभासत इति इवशब्देनारोपो ध्वन्यते । न चारोपोऽर्थक्रियासमर्थः । न खल्वतिकोपनत्वादिना समारोपिताग्नित्वो माणवकः कदाचिदपि मुख्याग्निसाध्यां | दाहपाकाद्यर्थक्रियां कर्तुमीश्वरः । इति चिच्छक्तेरेव विषयाध्यवसायो घटते न जडस्पाया बुद्धेरिति । अत एव धर्माद्यष्टरूपतापि तस्या वाङ्मात्रमेव, धर्मादीनामात्मधर्मत्वात् । अत एव चाहङ्कारोऽपि न बुद्धिजन्यो युज्यते, तस्याभिमानात्मकत्वेनात्मधर्मस्याचेतनादुत्पादायोगात् ॥
શંકા:- જો એમ હેય, તો આત્મા પોતાનાં પ્રાચીન અભીન્નત્વસ્વભાવનો ત્યાગ કરે છે એમ માનવાથી પૂર્વોક્તદોષનો નિકાલ થઈ જશે.
સમાધાન:- પૂર્વસ્વભાવનો ત્યાગ અને ઉત્તરસ્વભાવનો સ્વીકાર પણ ક્રિયારૂપ છે. આત્મા અક્રિય હોય, તો તેનામાં આ ક્રિયાઓ પણ સંભવ નહિ, તેથી પૂર્વસ્વભાવનો ત્યાગ અને ઉત્તરસ્વભાવનું પ્રણ પણ આત્માને સક્રિય માનવાથી જ ઉપપન્ન થાય છે. આ વિષયમાં સ્ફટિકનું જે દષ્ટાન્ન છે તે પણ આ વાતનું જ સમર્થન કરે છે. કેમકે સ્ફટિકમાં પણ તેના પરિણામ દ્વારા જ પ્રતિબિંબનો ઉદય થઈ શકે. જો એમ ન ય તો પથ્થરમાં પણ શા માટે પ્રતિબિંબ ન પડે? તેથી સ્ફટિકનાં દેäતથી ચિતશક્તિમાં તેવો પરિણામ માનવામાં આવે તો બળાત્કારે પણ તેમાં કર્તુત્વ અને ભોક્તત્વ સ્વીકારવું જ જોઈએ.
ઉપચાર તત્વવિચારણામાં અનુપયોગી પૂર્વપક્ષ:- ભોકતૃશકિતચિતશક્તિ અપરિણામી અને પ્રતિસંક્રમવિનાની છે. છતાં પરિણામી અર્થમાં = બુદ્ધિમાં પ્રતિસંક્રાન્ત થાય છે, ત્યારે બુદ્ધિના આકારને પરિણામને) પ્રાપ્ત કરે છે અને તેની વૃત્તિને અનુભવ છેઆવા પ્રકારનાં પતંજલિનાં વચનથી અહીં જે પ્રતિસંક્રમ બતાવ્યો છે, તે ઔપચારિક જ છે.
સમાધાન - તત્વ(=વાસ્તવિકસ્વરૂપ)નાં વિચારમાં ઉપચાર અનુપયોગી છે, કેમકે તે તત્વનો નિર્દેશ કરવામાં તથા અર્થક્રિયામાં સમર્થ નથી,) તેથી બુદ્ધિમાન પુરુષો આ ઉપચારને ઉપાદેય ગણતા નથી. અત: તમારા મતનો સ્વીકાર કરવાથી દરેક જીવમાં પ્રત્યક્ષસિદ્ધ સુખદુ:ખઆદિ અનુભવ નિરાશ્રય થઈ જશે.
શંકા:- સુખ-દુઃખાદિનાઆશ્રય તરીકે સક્રિય પરિણામી બુદ્ધિને સ્વીકારવાથી આ (નિરાશ્રયની)આપત્તિ ટળી જશે.
સમાધાન :- બુદ્ધિને સુખાદિના આશ્રયરૂપે માની ન શકાય, કેમકે તે જડ છે. અને સુખવગેરે ચેતનનાં ગુણો છે એ સર્વસંમત છે.
બુદ્ધિની જડતા વિરૂદ્ધદોષગ્રસ્ત તેથી જબુદ્ધિજડ છે એ વાત પણવિરુદ્ધદોષથી યુક્ત છે. બુદ્ધિ જો જડસ્વરૂપ હોય, તો “આબુદ્ધિમાંવિષયનો છું १. पातञ्जलयोगसूत्रोपरि व्यासभाष्ये ४ । २२ ।
3
*
*::::::::::::::::
કાવ્ય-૧૫
| SR No. | 005720 |
| Book Title | Anyayogvyavacched Dwatrinshika Tika Syadwadmanjari |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Jayshekharsuri, Ajitshekharsuri |
| Publisher | Jain Sangh Gantur |
| Publication Year | 1992 |
| Total Pages | 376 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 12 MB |