________________
TREARRRRRIA A ............
HariBRARTHA
मरम्म्म्म्म्म्म्म
ચાકુઠજરી कानि तानि वाच्यवाचकभावप्रकारान्तराणि परवादिनामिति चेत् ? एते ब्रूमः. अपोह एव शब्दार्थ इत्येके । “अपोहा शब्दलिङ्गाभ्यां न वस्तुविधिनोच्यते' इति वचनात् । अपरे सामान्यमात्रमेव शब्दानां गोचरः। तस्य क्वचित् प्रतिपन्नस्य, एकरूपतया सर्वत्र संकेतविषयतोपपत्ते ।न पनर्विशेषाः । तेषामानन्त्यतः कात्स्न्र्येनोपलब्धमशक्यतया तद्विषयतानपपत्तेः। विधिवादिनस्तु विधिरेवं वाक्यार्थः, अप्रवृत्तप्रवर्तनस्वभावत्वात् तस्येत्याचक्षते । विधिरपितत्तद्वादिविप्रतिपत्त्यानेकप्रकारः तथाहि । वाक्यस्पः शब्द एव प्रवर्तकत्वाद् विधिरित्येके। तद्व्यापारो भावनापरपर्यायो विधिरित्यन्ये । नियोग इत्यपरे। प्रैषादय इत्येके । तिरस्कृततदुपाधिप्रवर्तनामात्रमित्यन्ये । एवं फलतदभिलाषकर्मादयोऽपि वाच्याः । एतेषां निराकरणं | सपूर्वोत्तरपक्षं न्यायकुमुदचन्द्रादवसेयम् ॥ इति काव्यार्थः ॥१४॥ (૨)અર્થભાવના. વૈદિક વાકયે અપૌરુષેય ઈ જેત ઈત્યાદિ સ્થળે ક્રિયાપદનાં અર્થ બોધ કરાવવો એ શબ્દનો વ્યાપાર છે. આ વ્યાપારરૂપ ભાવના શબ્દમાં વૃત્તિ છે. તે શબ્દભાવના કહેવાય. તે શબ્દભાવનાથી ભાવિત પુરુષની યજ્ઞાદિમાં જે પ્રવૃત્તિ તે અર્થભાવના છે. અનીશ્વરવાદી ભમીમાંસકનો આ મત છે.) કોઈક છું નિયોગને વિધિ માને છે જેના દ્વારા યજ્ઞાદિમાં નિયુક્ત થવાય, તે નિયોગ. આના અગ્યારભેદ છે. પ્રભાકરનો આ મત છે.) કોઈક પૈષ તિરસ્કારપૂર્વક પ્રેરણા વગેરેને વિધિ માને છે. તો કોઇક “ભાવનાદિ સર્વઉપાધિથી રહિત એવી માત્ર પ્રવર્તના જ વિધિરૂપ છે એમ માને છે. કેટલાક વિધિનાં કુળનો અભિલાષ ફળાભિમુખ કર્મક્રિયા વગેરે શબ્દનાં વિષયો છે એમ માને છે. આ સર્વેના પૂર્વપક્ષ અને ઉત્તરપક્ષસહિત નિરાકરણનો लो५ न्याययं यमाथी २यो. ॥१४॥
१. अतद्व्यावृत्तिः । यथा विज्ञानवादिबौद्धमते नीलत्वादिधर्मोऽनीलव्यावृत्तिरूपः । २. दिङ्नागः । ३. विधिप्रेरणाप्रवर्तनादिशब्दाभिधेयः प्रवृत्त्यनुकूलव्यापारः। ४. सामान्यतोऽयं विधिर्द्विविधः लौकिकः वैदिकश्च । प्रकारान्तरेण विधिः त्रिविधः अपूर्वविधिः नियमविधिः संख्याविधिश्च । ५. यद्वाक्यं विधायकं चोदकं स विधिः यथा अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामः । ६. भवितुर्भवनानुकूलो भावयितुर्व्यापारविशेषः । यथा यजेतेत्यादौ लिङ्गाद्याख्यातार्थो भावना । भाट्टमते शाब्दीभावना आर्थीभावना चेति द्विविधा भावना । 'यजेत स्वर्गकामः' इत्यादिवैदिकवाक्ये पुरुषाभावात् शब्दनिष्ठत्वाद् : शब्दभावना इत्युच्यते । अर्थभावना तु प्रवृत्त्यादिव्यापास्पा । ७. नियुक्तोऽहमनेनाग्निष्टोमादिवाक्येनेति
निरवशेषो योगः। एकादशधा नियोगः विद्यानन्दिकृतअष्टसहसयां व्याख्यातः । ८. न्यक्कारपूर्विका प्रेरणा प्रैषः । PRA ९. भट्टाकलङ्कदेवकृतलघीयस्त्रयग्रन्थटीकात्मकः प्रभाचन्द्रेण प्रणीतः ।
मा
अय-१४
177