________________
૮. તત્ત્વજ્ઞાન ને ધર્મની પરસ્પર અસર
જ્યાં લગી ભારતીય જીવનનો સંબંધ છે, ત્યાં લગી નિશ્ચિતપણે એમ કહી શકાય કે ભારતમાં કદી કોઈ ધર્મ તત્ત્વજ્ઞાનના સંબંધ વિનાનો ન હતો; અત્યારે પણ નથી. એ જ રીતે એમ પણ કહી શકાય કે, કોઈ તત્ત્વજ્ઞાન ક્યારેય ધર્મના આશ્રય વિના નથી ઉદ્ભવ્યું કે નથી પોષાયું અને વિકસ્યું. આ રીતે એ બન્નેનો સંબંધ ઓતપ્રોત જેવો રહ્યો હોય તો આપણે એ સહેજે સમજી શકીએ છીએ કે એકની અસર બીજા ઉપર પડ્યા વિના કદી રહી શકે નહીં. આના થોડાક દાખલાઓ આપણે અત્રે સાહિત્યના અને પ્રજાજીવનના આધારે જોવા પ્રયત્ન કરીશું, જેથી એ સમજી શકાય કે પ્રજાજીવનમાં વર્તમાન , અને પોષાતા સંસ્કારો કેટલા પ્રાચીન તેમ જ ઊંડાં મૂળવાળા છે. ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનના અર્થ અને ઉપદેશ ' ધર્મ શબ્દનો અર્થ જેમ વિશાળ છે, તેમ અનેક ભૂમિકાને સ્પર્શ કરે છે.
વ્યક્તિગત જીવનમાં જે ઉત્ક્રાંતિશીલ ભાવો અને પ્રેરણાઓ ઉદય પામે છે, તે ધર્મ સૂક્ષ્મ છે. તેમાંથી ઉદ્ભવતા સ્થૂળ વ્યવહારો એ પણ ધર્મ છે અને સામાજિક જીવનને સુગ્રથિત, સુવ્યવસ્થિત અને વિકસતું રાખવા માટે જે આચારો કે વિચારો સાકાર થાય છે, તે પણ સામાજિક ધર્મ છે, જેમાં બધાં જ નીતિતત્ત્વોનો સમાસ થઈ જાય છે અને તે તે સમાજ કે વર્તુળમાં પ્રવર્તમાન ભક્તિ, ઉપાસના આદિ પ્રણાલીઓ અને સર્વજનસાધારણમાં ધાર્મિક લેખાય એવી પ્રથાઓનો પણ સમાસ થઈ જાય છે. આ રીતે ધર્મ એ વ્યક્તિગત જીવનની ભૂમિકા છે, તો બીજી બાજુ તે સામાજિક જીવનનાં સર્વ ક્ષેત્રોને સ્પર્શે છે.
તત્ત્વજ્ઞાન એ માત્ર ચિંતન, વિચાર અને નિશ્ચય સુધીની માનસિક કે ચેતનગત વસ્તુ છે. તેનું ધ્યેય છે જે શેય વસ્તુ હોય તેને યથાવત્ રૂપે સમજવાનું તેમ જ તે માટે પ્રયત્ન કરવાનું છે. માનવસ્વભાવની એ એક
